Maden Arama ve 3D Modelleme için Sondaj Planı Nasıl Yapılır?
Sondaj planı yapmak, ya da bu planların hepsini bir araya getirerek sondaj programı oluşturmak en basit tabiriyle maden arama faaliyetlerinin en kader belirleyici işidir. Sondaj planı yapma gereği, aramanın başlangıcından itibaren, işletme devam ederken; cevher geliştirme veya proje genişletmeye kadar her zaman söz konusu olacaktır. Yüzeyde herhangi bir noktadan, yeraltından, açık ocak şevlerinden, dolgu üzerinden, aklınıza gelebilecek her yerden sondaj faaliyetini gerçekleştirmek için bir plana ve programa ihtiyacınız var. Sondajlardan elde edeceğiniz veri olan “karot bilgisi”, sahada gezerken yüzeyde gördüğünüz bir mostranın hiç bozulmamış halinden edinebileceğinizden fazlasıdır. Dolayısıyla sondaj, yerin altında derinlerde istediğimiz noktada bir yüzlek yaratmaktır diyebiliriz. Özetle yeraltındaki büyük bir kütleyi üretmek veya temsil edecek modeli yaratmak için derinlerde belirli noktalarda bilgiye ihtiyacımız varsa bunu elde etmek için sondaj planını en iyi şekilde yapmamız gerekiyor.
Arama faaliyetleri iş akışında her aşamada devamlılğı olan sondaj faaliyetlerinin sürekli takibi ve kontrol altında tutulması gerekli. Yaptığınız takip ve sondaj kayıtlarınızı dinamik bir şekilde süreç içerisinde karşılaştırırsanız sondaj faaliyetlerinizden en yüksek verimi elde edeceğinizi unutmayın. Zira planladığınız sondajlar her zaman beklediğiniz metrelerde cevhere girip çıkmayacaktır. Haliyle beklediğinizin dışında bir durumla karşılaşıyorsanız, yukarıda gözlemlediğiniz cevher üzerinde derinlerde yapısal değişimler söz konusu olmuş.
Yerkürenin belirli bölgelerinde milyonlarca yıl önce istediğimiz mineraller zenginleştikten sonra günümze, yani sondaj yapacağımız ana dek bir çok yüzey ve/veya yeraltı mekaniğine yenik düşer. Faylanma ve yüzeysel ayrışma bunların en çok gözlenen şekilleridir. Sondaj planlaması aşamasından önce yaptığınız çalışmalarla hangi tip cevher modelini benimsemiş olursanız olun, konseptinizin bir kısmı aşınmış – taşınmış ve mutlaka bir fay ile gövdesi yanal/dikey olarak atıma uğramış olacaktır. Bunların sonucunda o büyük cevher kütlesi toprak altında bir nevi yapboza dönüşür. İpuçlarını yakalamak ve değerlendirmek deneyim ve bilgi gerektirir. Bazen şans faktörü tüm tekniğin önüne geçse de; madencilik faaliyletlerinin her aşamasında olduğu gibi “amaç” her zaman önemlidir, bilinçli atılmış adımlar sizi mutlaka istediğiniz konuda başarıya götürür. Adım adım sondaj planının nasıl yapılacağını aşağıdan takip edebilirsiniz.
Ayrıca aşağıda verilen makalelere de göz atmanızda fayda var.
Ofiste Ön Hazırlıklarımızı Tamamlayalım
Cevherleşmeniz hangi boyutta olursa olsun, artık lüks sayılmayacak ve hemen her jeolog tarafından en az biri bilinen 3 boyutlu dizayn programlarından birini satın alarak başlayalım. Eskiden harita ölçüm ekipleri kilometrelerce engebeli arazide GPS ile tarama yaparak kimi zaman aylar süren çalışmalarla topoğrafyayı dijitalize ederlerdi, söz konusu “Dijital Bölge Modeli”ni edinmemiz elzem, iyi haber ise bunu birkaç saatlik uçangöz (Drone) çalışmasıyla çözebiliyoruz, üstelik en güncel hava fotoğrafı ile. Bu dijital bölge modeli, sondaj lokasyonlarımızın kayalık bölgeye, ağaçlık alana, balçık/çamur vb. el verişsiz araziye denk gelip gelmediğini görmemiz için oldukça yardımcı olacak. Google Earth Pro gibi bedava yazılımlarda her ne kadar orta detay hava fotoğraflarını görebilsek de maalesef yükselti detayı sondaj planı lokasyonuna karar verebilmemiz için her zaman yeterli olmayabiliyor. Yine de zorunlu kalırsak uydu verileri kullanılabilir.
Sondajları Planlamadan Önce Sahada Yapmamız Gerekenler
Tüm projeyi bütünüyle görüp karar vermek anca bilgisayar ortamında olabiliyor. Sahadan aldığınız tüm örneklerin sonucunun gelmesini bekleyiniz, sonuçlar geldikten sonra toprak örneklemesi gibi sistematik örneklemelerinizi histogram üzerinde detaylarıyla inceleyip “anomali” tenör aralıklarına karar vererek tematik hale en doğru şekilde getiriniz. Bu yöntemle bir doğrultu elde ediyorsanız bu bir avantaj, umarız örnekleme layıkıyla icra edilmiştir. Cevheriniz yüzlekte/mostrada gözleniyor ise mümkün olan en dik kesitlerde hat örneklemesi yapınız, mümkünse doğrultu eğim ölçümleri alıp dijital proje dizaynınıza ekleyiniz. Cevherin yüzlekte gözlenmediği veya belirli bir mostra görünümünden sonra örtü altına daldığını gözlüyorsanız yüzey emarelerini veya yapısal tüm unsurları ölçüp dijital proje dizaynınıza ekleyiniz. Jeolojik haritalamanıza ek olarak yapısal ve alterasyon haritasını üst üste koyarak beklentinizin olduğu alanları dizayn ekranınızda inceleyiniz. Amaç trend doğrultularını keşfetmek. Jeofizik çalışma yapma imkanınız var ise, beklentiniz olan cevherleşmenin derinliğini hesaba katarak hangi yöntemleri hangi yönde kullanacağınıza karar verebilirsiniz, topoğrafya ve cevherleşme detaylarına göre fayda sağlaması oldukça olasıdır. Jeofizik çalışma metotlarına ve hat yönlerine, tüm proje verilerinizi bilen ve sahanıza hakim bir jeologun karar vermesi ve onaylaması elzemdir, aynı jeolog çalışma sonuçlarını yorumlayarak trend yönlerini tespit etmeli sondaj planlamasında karar verici olmalıdır.
Sondaj Lokasyonları ve Ulaşım Yollarının Tespiti
Sahada koşullar el verdiği kadarıyla her adımda sondajların cevher levhamızı mümkün olduğu kadar dik kesmesini amaçlıyoruz, haliyle lokasyonlarımızı buna göre seçeceğiz. İster bir sonraki adımda cevher kütlesi üzerindeki noktalardan (Cevher giriş noktaları) geri dönerek, isterseniz bu adımda lokasyonları başta seçerek ilerleyebilirsiniz.
Çevre hassasiyetiniz, yöre halkı rızası, mevsimsel zemin koşulları, kurum veya kişi kiraları ve benzeri bir çok koordinasyon gerektiren konuda karar alıp sondaj yolları ve lokasyonlarınızı dijital ortamda oluşturmalısınız.
Sondajlarımızı konuşlandıracağımız kare şekilli kuş uçuşu 10m x 10m (100 metrekare) boyutlarında alanları hava fotoğraflarınız ve 3 boyutlu topoğrafyanız üzerine yerleştirip bu karelerin içlerine birer adet nokta koyalım (Sondaj başlama noktaları). Veya yeraltında sondaj yapacaksanız galeri ofsetlerini (galeri/imalat harita ölçümlerini) inceleyerek müsait alanlarda Sondaj başlama noktaları koyalım. Topoğrafyanın imkan verdiği şekilde sondaj için gereken su ihtiyacını hortum aracılığıyla veya tanker ile taşıma yoluyla karşılayabilirsiniz. Elbette ki iş yükünü azaltmayı hedefleyecek şekilde su kaynağınızı belirleyip ilgili kişilerle iletişime geçtikten sonra yerleşim alanları ve çevresindeki yolları lokasyonlarınıza bağlamak için yol planlanması yapmalısınız. Bir sonraki adımda cevher kütlesi üzerinde hedef noktaları oluşturduktan sonra sondaj lokasyonu sayınızı optimize edebilirsiniz. Yeraltındaki konumuna göre özellikle cevherleşmenin sığ bölümleri için mümkünse her bir lokasyondan en az 3 adet sondaj yapacak şekilde planlamaya çalışın. En az 3 nokta ile 3 boyutta alan elde edebileceğimiz düşünüldüğünde, bu alanları uzatarak yeraltında değişen cevher doğrultu-eğimlerini veya aralardaki fay atımlarını öngörebiliriz ve sonraki sondaj planlarını iyileştirebiliriz. Cevheri mümkün olan en dik şekilde kesme hedefimiz açısından avantajımızı azaltsa da makinenin aynı lokasyonda birden fazla sondaj yapması, gerek kurulumu taşımada harcanacak vakit, gerekse ilk geçilecek zemini tanıma açısından avantajlı olmak anlamına gelmekte. Her bir lokasyon için ödenecek kira ve rehabilitasyon giderlerini de dikkate alabiliriz.
Tüm sondaj planlarını tamamlayıp, ekleyip çıkaracağınız bir lokasyon kalmadığında yani; “Sondaj Programı”nız hazır hale geldikten sonra bu adıma tekrardan dönüp sondaj lokasyonlarınız için gerekli izin başvuruları veya saha düzenlemelerini yaptırtabilirsiniz.
Cevher Kütlesi Üzerinde Hedef Noktaları Oluşturma
Sahada veya yeraltında elde ettiğiniz verilerle belirlediğiniz genel cevher doğrultusu, eğim yönü ve eğimini 3 boyutlu levha şeklinde dijital ortamda tel kafes (Wireframe) olarak kaydedin. Bir levha oluşturmanız yeterli olsa da mümkünse konseptinizi detaylarıyla dizayna işleyerek 3 boyutlu katı bir model oluşturmaya çalışın. Aynı şekilde topoğrafyada örtü altında kalan tahmini veya yüzlekte gözlenen fay düzlemlerinin de tel kafeslerini kaydedip, tüm proje verileriyle bir arada aynı ekranda inceleyin. İlk etapta beklentiniz cevherleşme doğrultusunu netleştirmek ve tenör kesmek olmalı, cevherleşmenizi kesecek olan tahmini fayların kesişim düzleminin yakınlarına sondaj planlamayın. “Ne kadar yakınına planlamayalım” sorusunun cevabı olarak ortalama sondaj aralıklarınızın yarısından fazlasını asgari kabul edebilirsiniz. Faylar cevherleşmeyi kestikleri noktada atımların yanı sıra burulma ve süreksizlik faktörlerini planlamanıza dahil edeceği için sondajlarınız cevher kesse bile toplam kütle doğrultusu konusunda yanlış yönlenmenize sebebiyet verebilir. Öyle ki sondajınızın faydan kaynaklı süreksizlik aralığına denk gelmesi de olasıdır.
Cevherleşmenizi temsilen elde ettiğiniz 3 boyutlu levha (Wireframe/tel kafes/katı model) üzerinde bir nevi karelaj (Kareden ziyade dairesel, hatta sonuç olarak elipsoidal) yapmanız gerekiyor. Bu karelaj ile oluşturduğunuz alanların merkez noktaları (Cevher giriş noktaları) sondajlarınızın delmesi gerekiyor. Sondaj sıklığınız optimum olmalı, blok model tenör tahmini (tenör kestirimi) esnasında her bir blok için tarama elipsoidi boyutlarınızın içine birden fazla sondaj girmeli. Hangi doğrultu ve eğimde olursa olsun cevher kütlenizi yatay olarak varsayalım, bu yatay düzleme kuş uçuşu baktığınızda sondajlarınızın geçmesi gereken noktaları, aralarda boş alan bırakmayacak, belirli çapta birbiriyle kesişen dairelerin merkezleri (sondajların isabet etmesi gereken noktalar) teşkil edecektir. Belirlediğiniz çapın optimum değerinin tespitinde farklı noktalarda cevherden elde ettiğiniz süreklilik, tutarlılık, cevherleşme boyutları gibi bir çok deneysel faktör belirleyici olacaktır. Yine de örnek vermek gerekirse yaklaşık 1 km uzunlukta, 300 metre yükseklikte anizortop bir hidrotermal cevherleşmeye ait kütlenin belirli güven düzeyi üzerinde modellenmesi için kesiksiz levha üzerinde optimum sondaj aralığının 25 metre olması “belirlenmiş (Rescat 2)” kaynak hesaplaması için ortalama sayılabilir. Gerek sahada takibini yapabildiğiniz, gerek eski sondajlarla elde ettiğiniz bir cevher yeraltında söz konusu değil ise ilk etapta optimum 80 – 100 metre aralıklı arama sondajları yaparak başlamak, sonrasında aralıkları 25’er metreye düşürecek şekilde sondajlarla doldurmak örnekte verilen cevher özellikleri için daha doğru olur. İlerleyen projelerinizde veya işletme aşamasında da haliyle belirli bölümlerde araları doldurma ihtiyacınız doğacaktır.
Bu aşamalarda bir sistematik veya genel kabul beklemeyin, ihtiyacınız doğrultusunda yapısal unsurlara hakim uzmanlar en optimum aralıkta gerekli sondajlara karar vereceklerdir. Unutmayınız ki cevher modelinizi yapacak ve/veya raporlayacak uzmana danışmanız, sonradan sondaj planı eklemesi veya veri çıkarılmasının önüne geçecektir, zira modellemeyi yapacak jeologun yorumu esastır, baştan programlı gitmeniz mutlak fayda sağlayacaktır.
Sondaj Planlarını Tamamlama
Eğer projeye yeni başlıyorsanız, basit bir mantıkla cevher kütlesinin en değerli bölümleri ilk hedefleriniz olmalı. Geniş ölçekte yaptığınız çalışmalarla kademe kademe mümkün olduğu kadar daralttığınız hedef alanınızda cevher kütlesi eğim yönünü netleştirip, doğrultu hattının eğim yönü tarafına sondaj lokasyonlarımızı koyabiliriz. Hali hazırda devam eden projeniz var ise geniş sondaj aralıklarını dolduracak noktaları dijital ortam cevher levhası üzerine koyabilirsiniz. Ayrıca plan metrajı ve zemin özelliklerini göz önünde bulundurarak metrajlara göre sondaj karot alım çapını da tayin edip sondörünüzle veya ilgili firmayla programı paylaşırken aktarmayı unutmayınız.
Toparlayalım, cevher kütlesi üzerinde uygun olduğunu düşündüğünüz noktaları oluşturdunuz (Cevher giriş noktaları), şimdi oluşturduğunuz sondaj lokasyonlarının içerisindeki noktalar (Sondaj başlama noktaları) ile bu noktaları birleştirip, ayn doğrultu eğimde çizgileri (string) cevher kütlesinin ardına hatrı sayılır mesafede uzatın. Sondaj planlarınız hazır. İster bir tablo (excel) dosyasına, ister bir kağıda bunları kaydedin ve sahada yanınızda bulundurun, makine kurulumunda ve sondöre bilgi vermeniz için yardımcı olacaktır.
- Sondaj plan adı,Sondaj giriş koodinatı (Sahada işaretlenecek),
- Sondaj yönü, 360° üzerinden (Azimuth, Azi, Doğrultu),
- Sondaj eğimi, 90° üzerinden (Dip, Eğim),
- Sondajın cevhere giriş-çıkış metrajı (Cevher, OreInt),
- Sondaj planı metrajı, uzunluğu (Plan, Plan metrajı)
Sondaj Programı Oluştururken Dikkat Etmeniz Gerekenler
- Yüzey sondajları için izin almanız gereken kurumlara (İlgili Bakanlıklar ve Valilikler) ve/veya kişilere, sorumlu personelinizle veya YTK’lara danışarak vakit kaybetmeden başvurularınızı yapmalısınız zira kurumlarda kimi zaman 6 aydan fazla sürelerde geri dönüş almak söz konusu olabiliyor. Sondaj programınızı mevsimsel olarak operasyonun daha rahat yapılacağı aylarda icra etmeyi hedefleyerek, başvuru dosyalarınızı kış aylarında teslim edebilirsiniz. İzin alma aşamasının uzun süren bir süreç olduğu aşikar. Bütçenizin (Alan kiralama için) el verdiği şekilde sondaja başladıktan hemen sonra gelebilecek verileri öngörerek sonraki adımlara ait sondaj programlarını da dosyanıza dahil edebilirsiniz. Amaçlarınız doğrultusunda, A planınıza ek olarak alternatif B ve C planlarınızı geliştirmeniz fayda sağlayacaktır. Öte yandan amacınız yıllık bir metraj ile sınırlıysa buna göre program yapıp icrasından elde edilecek verileri görmek de büyük bir avantajdır. Her koşulda belirli vade için amaç ve bütçe ile ilerlemeniz, sizin için neyin “başarı” olduğunun farkında olmanızdır.
- Harita/ölçüm personeli projenize ayak bastığı an itibariyle projenizi hangi projeksiyon (3/6 derece, Gauss-Krüger/UTM, WGS84, vb.) üzerinden çalışacağınız konusunda netleşin. Akabinde sahanızda herhangi bir yerde (baz istasyonunuz/nirengi noktanız yakınları) belirli mesafe aralığında 2 noktadan (Örnek: 20 metre aralıklı kazıklar) koordinat almasını isteyin. Ardından pusulanızla bu 2 noktadan nişan alarak doğrultu okuyup not edin. Haritacınızın ölçtüğü koordinatlarla elde ettiğiniz doğrultuyu 3 boyutlu dizayn ekranından okuyup, pusula ölçümünüzle farkını alarak sapma değerinizi not edin ve . Aksi takdirde sahada elde ettiğiniz tüm yapısal unsur ölçümleri ile projeye aktardıklarınız tutarsız olacaktır.
- Özellikle planlarınızı 3 boyutlu dijital uygulama dosyasında birleştirip, programı tarih formatı ile kaydediniz. Örnek kodlama olarak “proje kodu, yıl, ay, gün, sondaj kısaltması” [ABC231231dh.*] şeklinde klasöre kaydedebilirsiniz. Deneyimle sabit, sürekli değişen planların takibini ancak bu şekilde yaparak karmaşadan uzak tutabilirsiniz.
- Sondaj planlarınızı adlandırırken bir rakamla kaydetseniz de icra sırası ile sondajlarınızı adlandırın. Örnek olarak, o ana dek başlatılan en son sondaj 2. sondaj (ABC002), siz sıradaki başlatacağınız plana isim olarak 5 demiştiniz ve başlattınız, başlattığınız bu sondajın adını icra sırasına göre yani “ABC003” olarak verin.
- Sondaj planlarınızı sahada işaretletip sondaja başlamadan önce sondaj makinesini konumlandırmak, “sondaja yön vermek” için gittiğinizde kenara yazdığınız konumlandırma ve plan verilerini bir form ile hazırlamış olmanız oldukça faydalı olacaktır. Kuyu başlatma formu benzeri isimler verebileceğiniz bu form çalışmanıza bir düzen ve ekstra ciddiyet kazandıracaktır. Zira kuyu ilerlemesinde sondörle paylaşmanız ve ilerlemede dikkat gerektiren; cevher kesme olası metraj, plan metrajı, fayın geçilmesi olası metraj gibi bir çok konuda talimatlarınızı bu formlara işleyip sondör veya müteahhit firma ile iletişiminizi imzalı kayıt altına alabilirsiniz.
- Sondaj planlaması ve bu planların program haline getirilmesi deneyim ve koordinasyon gerektiren bir iştir. Eskilerin trigonometrik hesaplarla ve kesitlerle yürüttüğü bu kritik süreç artık bilgisayar programlarında daha isabetli ve jeologun daha fazla hakim olduğu bir iş haline geldi. Her ne kadar bir iş akışı gibi gözükse de dinamik bir çok faktör işleyişi etkilemekte. Sondaj planları her başlangıçta mutlak olumlu sonuçlar elde edemese de kimi zaman kararlılıkla çok büyük cevherleşmeleri tespit edebiliyor. Bazen de aksine ilk başta olumlu değerler kesen planlar akabinde cevherleşmenin yetersiz olduğuna da işaret edebiliyor. Kimi zaman da faylanmalar beklediğiniz cevheri bilmediğiniz noktalara atabiliyor. Planlamada jeolog deneyimi öneminin altını çizmemiz gerek.
Maden arama, modelleme, işletme ve iş geliştirme deneyimlerinizle yazıda konu edilenler örtüşebilir, çözüm teşkil edebilir. Fakat işiniz özelinde birçok etkenin farklı sorunları beraberinde getireceğini unutmayın. Bu sebeple, potansiyeli en verimli şekilde kazanca dönüştürmek için tüm verileri bir arada değerlendirmek üzere uzman danışmanlardan destek alınız.
Yazılar hakkında merak ettikleriniz, teknik destek ve danışmanlık için iletişim sayfamızdan bize ulaşabilirsiniz.
GMRTC Maden Arama & Modelleme & Üretim Teknik Danışmanlık
İstanbul - İzmir - TÜRKİYE
İLETİŞİM
Sitemizden alıntı ve kopyalama yapmadan önce info@gmrtc.com adresiyle iletişime geçebilirsiniz.
SİTE HARİTASI
GMRTC (www.gmrtc.com) internet sitesindeki tüm unsurlar (yazılar, yorumlar, videolar, görüntüler) aksi belirtilmedikçe GMRTC ürünüdür ve ilgilenen yatırımcılara, profesyonellere ve öğrencilere fikir vermesi amacıyla yayınlanmaktadır. Süreciniz içinde gelişebilecek herhangi bir detay, bu sitede ilgilendiğiniz konuyu etkileyecektir; bu sebeple doğacak zararlarınızdan GMRTC (www.gmrtc.com) sorumlu değildir. Verilen bilgilerle fikir edinmeniz, karar almadan önce tüm verilerinizle uzmanlara danışmanız önerilir.