Maden Arama Saha Çalışmalarında Hat ve Kanal Örneklemesi
Maden arama çalışmalarında kaya örneklemesinin bilinçli yapılması ve mostralarda cevhere dair tüm fazlar için kanal örneklemesi yapılmasının önemini kavrayalım.
Amacınız "Örneklediğiniz Kayaçtan Burda Bol Miktarda Var” Diyebilmek
Ruhsat edindiniz veya ruhsatı değerlendirme aşamasındasınız, belki de işletme safhasındasınız ve tenör kontrol programı icra ediyorsunuz. Saha sınırları yakınlarında ve içinde, ya bir eski çalışma (antik zamanlara dek) tespit ettiniz, ya da belirli bir alanda iz bulucu bir grup mineral birikimi. İnsanoğlunun her daim doğada dikkatini çeken renkli mineraller belki de sizi bu bölgeye götürdü. Bir örnekleme yaparak değerli olduğunu düşündüğünüz mineralin veya elementin miktarını belgelemek istiyorsunuz. Masrafı göze alıp yüzeyde yaptığınız örneklemenin haliyle amacı olmalı. Söz konusu örneklediğiniz kayaçtan “burda bol miktarda var” diyerek bunun bir kaynak olduğunu iddia etmelisiniz, ya da tersten baktığınızda biri size proje ile geliyorsa bunu duymanız ve bir şekilde verilerin güvenilirliğini sorgulamalısınız. Kaya örneklemesinin kimyasal analiz sonucu geldiğinde; olumlu, olumsuz, iz gösterici vb. yorumlar yapabilmeniz için ya temsil ettiği kütleyi hesaplıyor olabilmeli, ya da sistematik bir şekilde diğer örneklemeler ile bir görece elde edebilmelisiniz.
Ayrıca aşağıda verilen makalelere de göz atmanızda fayda var.
Mineralizasyonu teşkil eden ana cevher mineralleri yoğun seçme bir örneğin size ne fayda sağlayacağını sorgulamanız gerekiyor. Projelerde kullanılan veriler arasında güvenilirliği en yüksek seviyede olan sondaj karotu örneklemesinden daha güvenilir bir örnekleme var ise aynı mantıkla insan eliyle gerçek kalınlığa dik icra edilen hat örneklemesidir.
“Taban örneklemesi, topuk örneklemesi, ayna örneklemesi, hendek örneklemesi, çukur örneklemesi, şev örneklemesi” gibi adlar kullandığınız, doğrultusu değişmeyen veya değişen çizgisel bir hat boyunca belirlediğiniz aralıklarda sistematik devam eden örneklemelerin bütününü hat örneklemesi olarak tanımlıyoruz.
Metaller genelde sıcak sularla (Hidrotermal) boşluklara yerleşerek veya volkanik bacalardan çıkarak deniz tabanına çökeller (Volkanosedimanter) halinde birincil olarak zenginleşirler (Krom, platin grubu vb. bir grup bunların dışında). Örneği aldığınız noktada hangi faz baskın ise bu faza ait metal yerleşimini tespit etmiş olursunuz. Sahada ayırtlarken genellikle dokusal ve görsel özelliklerini baz alsak da bu fazları başka fazların kat edebileceğini ve takibinin oldukça zor olduğunu da düşünmemiz gerekiyor.
Hipojen (Derinde) oluşmuş bu cevherleşmelerin ayrışıp yüzey koşullarıyla başka bir yere taşınmasıyla süperjen, ikincil zenginleşmeler de yaygındır. Oluşumları inceleyerek doğru noktalardan örnek alabilmeniz için etüt edeceğiniz cevherleşme kökenine dair fikrinizin olması çok faydalı olacaktır. Bu konu başlığı altında detaylarına inmeyeceğiz fakat projenizin ileri aşamalarındaki bir çok konuda ana dayanak noktanızı oluşturacak bir konsept kabulünüzün ilk etapta oluşması önem arz ediyor. Hat örneklemesi her aşamada yapılması gerek, elinizdeki verilerle bir noktadan yola çıkacaksınız, konseptiniz zamanla elde edilen verilerle gerçeğine yaklaştıkça dinamik olarak çalışma doğrultularınız da değişecektir. Aşağıdaki adımlar arama iş akış şemasından ziyade yalnızca hat örneklemesinin sağlıklı yapılabilmesi için mümkün olduğu kadar nihai hale getirmeniz gereken çalışmalardır.
Cevherleşme Türüne Karar Verin
Esas alınan bir çok kritere göre cevher sınıflaması mevcut, cevherleşmenizin köken olarak birincil mi yoksa ikincil mi olduğunu sorgulayarak işe başlayıp detaylandırma aşamasına geçebilirsiniz. Çoğu zaman sıcaklık ve tuzluluk değerlerini elde etmek için gereken çalışmalar projenin ileriki safhalarına öteleniyor. Sıvı kapanım, yaşlandırma veya izotop kimyası çalışmaları maliyetli ve zaman gerektiren çalışmalar. Kesen kesilen ilişkisi, hazne kayaç tespiti, literatür taraması ile yörede gözlenen genel cevherleşme türlerinin tespiti gibi bilgileri toplayarak nispeten görsel olarak köken için ön kabuller belirleyebilirsiniz.
Cevher kayaç olduğuna kanaat getirdiğiniz mineral topluluğunun oluşum modellerini inceleyip yerleşim geometrisi, yönü hakkında fikriniz oluşmaya başlayacaktır. Bu aşamada elde ettiğiniz doğrultuları göz önünde bulundurarak en iyi örnekleme hattına karar vermek için bir parametre olarak kenara not edebilirsiniz.
Yapısal Unsurları Haritanıza İşleyin
Bölgesel ölçekte levha tektoniğini esas alarak sahayı inceleyin. Morfolojik olarak veya literatürdeki genel kabulleri değerlendirip deformasyonu oluşturan kuvvetleri ve olası ana yırtık alanlarını haritalarınıza not edin. Ofisteki çalışmalarınız sonrası beklentileriniz ile sahaya çıkarak karşılaştırmalar yapın. Yapısal ölçüm dosyası oluşturup mümkünse tür, koordinat, doğrultu-eğim-atım gibi unsurları edinin. Detaylı çalışma aşamasında değilseniz elinizde ne varsa bunları masaya yatırıp adımlara devam edebilirsiniz.
Sahada çalıştınız, literatür taradınız, hava fotoğraflarındaki morfolojik katmanları da inceleyerek sahanıza hakim olmak üzere haritanızı veya 3 boyutlu dizayn programları üzerinden projenizi güncellediniz. Yapısal unsurları, hangilerinin cevher mineralizasyonu hangilerinin son şekil verici olduğuna karar vermeye çalışın. Cevherleşme üzerinde atımı tespit ettiğiniz noktalarda örnekleme doğrultusu için dikkatli olmalısınız, zira fayları dik kesmek adına cevherleşmeye paralel örnekleme yaparak yanıltıcı sonuçlar elde edebilirsiniz.
Alterasyon Zonlarını Ayırtlayın
Sahada alterasyon alanlarını işaretleyebiliyor, alterasyon derecesini not edebiliyorsanız bol miktarda makro ve genel fotoğraflar çekerek haritanıza not düşün. Bunlara ek olarak uzaktan algılama ile alterasyon takibi yapabiliyorsanız bunları da aynı şekilde projenize işleyin. Tüm verileri ve karar verdiğiniz cevherleşmeyi göz önünde bulundurarak mümkünse bir doğrultu; daha da iyisi kuş uçuşu baktığınızda yatayda elips veya benzeri şekilli anomali alanları belirlemeye çalışın. Her adımda olduğu gibi bu adımda elde edeceğiniz verileri, elipslerin uzadığı yönleri ortak projeye veya haritaya işleyin.
Alterasyon, farklı kademelerde cevher kayacı çok geniş çapta bölgesel ölçekte çevreleyecektir. Belirli bir yönde uzama cevherleşme yönünde olacaktır, bunu haritaya işleyerek tespit edebilmeniz olası. Yüzeyde cevher kayacı tespit edememiş olsanız dahi alterasyon kayaları üzerinde örnekleme yapma gereğini duymanız söz konusu olabilir.
Diğer Örnekleme Verilerinden Anomali Doğrultuları Elde Edin
Daha önceden yaptığınız hat örneklemeleri var ise doğrultularını ve gelen analiz sonuçlarını projenize/haritanıza işlediniz. Mümkünse değerlerin yatayda gösterdiği anizotropiyi tespit etmek için inceleyin. Bu inceleme sonucu hat doğrultularınızı güncelleyebilirsiniz. Bunlara ek olarak alterasyon zonlarını ayırtlamada yaptığınız gibi sistematik toprak örnekleme anomalilerinizi değerlendirebilirsiniz. Topoğrafya, toprak oluşumu gibi tüm detayları kullanarak doğru istatistik ve anomali analiziyle elde ettiğiniz merkez hatları netleştirip çalışma doğrultularını projenize işleyebilirsiniz.
Ana Mineralizasyon Eğilimlerine Dik Doğrultu Hatları Belirleyin
Cevherleşme esnasında mineral yüklü sıvıların yüzlek vermiş olsun veya olmasın yatayla yaptığı kesiti eğilimler (Trendler) olarak kabul edelim, uzanım halde bulunan bu kanalların içlerine, birbirine paralel elipsoidler halinde dağıldığını düşünebiliriz. Elbette ki doğadaki gerçek halini geometrik şekillerle betimlemek mümkün değil, burada yaptığımız gerçeğe en yakın olanı bir takım kabullerle ele alabilmek.
Yukarıdaki tüm adımlarda yaptıklarımızı işlediğimiz proje/harita üzerinden bir yığışım çıkarabiliyorsak, uzadığı doğrultunun merkez çizgisi bizim trend (eğilim) doğrultumuz oluyor. Hat örneklemenizin doğrultusunu mümkün oldukça en yakında bulunan eğilim değerlerine dik kabul etmelisiniz. Çalışmalarınıza elde ettiğiniz en güncel doğrultuları tüm arama ve sondaj aşamalarında da kullanmanız söz konusu olacaktır.
Cevherleşmeyi Eğilim (Trend) Doğrultunuz Üzerinden Örnekleyin
Bir form veya kağıt üzerine; örneklemede ilk çekici vuracağınız koordinatları, hat boyunca böldüğünüz aralıkların başlangıç-bitiş değerlerini, örnek aralık doğrultusu ve eğimlerini, örnek numaralarını, litolojiyi ve diğer istediğiniz unsurlara ait başlıkları işleyiniz. Bu başlıkların altlarını her örnekleme için tek tek dolduracaksınız. Trend hattına dik doğrultuda makine ile hatlarınızı açtırabilirsiniz, çukur kazdırarak ilerleyebilirsiniz, istediğiniz kazı işlemiyle taze yüzleğe ulaşabilirsiniz. Açtırdığınız ve mümkünse hava üfleterek temizlettiğiniz yüzleğinizi, eğilim hattının tavan taşı tarafından başlayarak, örnek hattı üzerinde aralıkları sprey boya ile bölüp, örnekleyebilirsiniz. Açık işletme tenör kontrol çalışması ile alakalı yazımızı inceleyerek iş akışına ve detaylı bilgiye erişebilirsiniz.
Ana cevher yapısı veya değer beklediğiniz yapıya ulaşmadan birkaç “0” örneği görecek şekilde pasa kayaç içerisinden başlama noktası seçmelisiniz, aynı şekilde cevherden çıktıktan sonra da pasa kayaç içerisinde birkaç örnek alımına dek hattı devam ettiriniz. Seçtiğiniz noktadan örneklemeyi bitireceğiniz noktaya aradaki çizgi boyunca böldüğünüz litolojideki tüm aralıklara ait örnek aralıklarını, örnek numaralarını, litolojiyi, doğrultuları-eğimleri başlangıçtaki formunuza işleyin. Eğer hattınız sürekli aynı yönde devam ettiyse tek bir doğrultu(Yön)-eğim değeri not almanız yeterli olacaktır. Cevherleşme jeokimyası açısından bilginiz varsa bunu dikkate alarak, yoksa litoloji ayırtlayarak bölme yapabilirsiniz.
Litolojik ve spesifik farklılıkları öncelikle bölüp, bunun dışındaki aralıkları optimum 1 metre; maksimum 1.5 metreden az, minimum 0.3 metre aralıktan fazla genişliklerde bölümleyin, numunecileriniz ile birlikte alışılageldik bir sistem ile kendiliğinden kontrollü bir örnekleme gerçekleştirin.
Hat örneklemesi logunuzu aşağıdaki gibi bir formda oluşturulan başlıklar altına düzenli şekilde işleyin. Ofiste sunucu altında dijital hale getirip kaydedin. Başlıklarınız projeniz genelinde veri ihtiyaçlarınızla birlikte değiştirilebilir, bu formu veya dikkat edilmesi gereken anahtar verileri proje başlangıcında belirlemeniz faydalı olacaktır.
Laboratuvar Çalışmalarını Seçin
Cevher kayaç ve yan kayaçlardan uygun görülen yerlerde parlak ve ince kesitler yapılmak üzere mümkünse yüksek tenörlü örnekler seçilerek laboratuvara göndermeniz faydalı olacaktır. Numune analizi sonuçlarınız arttıkça seçeceğiniz cevher mikroskopisi örnekleri size mineralizasyonun neye bağlı geliştiği ve cevherleşme kökeni hakkında daha net bilgi verecektir.
Başarılı ilerleyen bir süreç ile birlikte cevher kayaç hakkında artan sonuçların yanı sıra sıvı kapanım ve duraylı izotop örneklemeleri hazırlamanız bölgesel ölçekte sahanızın etrafı için fikir yürütmenize ışık tutabilir.
Örneklemelerinize kalite güvencesi ve kalite kontrol (QA/QC) numunelerini de eklemeyi ihmal etmeyin. Örnek aralıklarınızı, hatta değerli litolojileri detaylı fotoğraflamanız hem çalışma arkadaşlarınız hem de sunumlarınızla beraber saha hakimiyetiniz açısından faydalı olacaktır.
Bir sonraki hat örneklemesinden önce yukarıdaki adımları sorgulamak üzere en başa dönebilirsiniz, belki bir şeyler değişebilir ve bu da fayda sağlayabilir. Tüm bu adımları inceledikten sonra hat örneklemesi ile belirli bir kütleyi temsilen örnekleme yapabileceğimizi anlamış olduk. Buna ek olarak hat örneklemesi ile kısır fazlar ile değerli fazları ayırtlamış ve cevher kayacı “ıskalamamış” olduk da denebilir. Anomali düzeyinde değer gelse bile hat boyunca değer taşıyabilecek potansiyel litolojiyi de tespit etmiş olabilirsiniz. Jeolojide hat, ayna, çukur örneklemeleri gibi örneklemeler, karotlu sondajlardan da güvenilir veri elde etme yöntemidir. Maden arama sürecinin her aşamasında mümkün oldukça tercih edilmelidir. Doğru süreci geliştirip sahayı layıkıyla çalışmadan, kaya parçası örnekleri ile büyük umutlar veya aksine hayal kırıklıkları yaşamayın. Zira noktasal olarak özellikle seçilmiş bir el örneğinin içerisinde gözle görülen bir mineralin o kütleye oranla tenör / kalite oranı zaten yüksek olacaktır. Unutulmaması gereken söz konusu örneğin ne boyutta bir kütleyi temsil ettiğidir.
Maden arama, modelleme, işletme ve iş geliştirme deneyimlerinizle yazıda konu edilenler örtüşebilir, çözüm teşkil edebilir. Fakat işiniz özelinde birçok etkenin farklı sorunları beraberinde getireceğini unutmayın. Bu sebeple, potansiyeli en verimli şekilde kazanca dönüştürmek için tüm verileri bir arada değerlendirmek üzere uzman danışmanlardan destek alınız.
Yazılar hakkında merak ettikleriniz, teknik destek ve danışmanlık için iletişim sayfamızdan bize ulaşabilirsiniz.
GMRTC Maden Arama & Modelleme & Üretim Teknik Danışmanlık
İstanbul - İzmir - TÜRKİYE
İLETİŞİM
Sitemizden alıntı ve kopyalama yapmadan önce info@gmrtc.com adresiyle iletişime geçebilirsiniz.
SİTE HARİTASI
GMRTC (www.gmrtc.com) internet sitesindeki tüm unsurlar (yazılar, yorumlar, videolar, görüntüler) aksi belirtilmedikçe GMRTC ürünüdür ve ilgilenen yatırımcılara, profesyonellere ve öğrencilere fikir vermesi amacıyla yayınlanmaktadır. Süreciniz içinde gelişebilecek herhangi bir detay, bu sitede ilgilendiğiniz konuyu etkileyecektir; bu sebeple doğacak zararlarınızdan GMRTC (www.gmrtc.com) sorumlu değildir. Verilen bilgilerle fikir edinmeniz, karar almadan önce tüm verilerinizle uzmanlara danışmanız önerilir.