Yeraltı Maden İşletmelerinde Tenör Kontrol Programı

Maden projesi başlangıcından itibaren kazı sürecinde cevheri mümkün olan en temiz şekilde pasadan ayırıp stoklamak için gereken veriyi toplarken yapacağımız işi “tenör kontrol programı” olarak tanımlayabiliriz. Tenör kontrol (Grade control) programını yeraltında maden jeoloji bölümü icra eder ve bu çalışmalardan elde ettiği sonuçlarla ocaktaki cevher ilerlemelerini yönlendirerek, üretimin yapılmasını ve çıkarılan malzemenin sınıflara ayrılmasını sağlar. Maden jeoloji bölümünü jeologlar, formenler, sondörler ve numuneciler teşkil eder. İşletmenize göre farklı personel ve çözümlerle de bu işlemi ikame edebilirsiniz.

Yeraltı işletmelerinde durmaksızın devam eden vardiya çalışmaları tercih ediliyor. Bir çok kişinin aynı kapalı ve dar alanda hareket halinde olması haliyle tehlikeleri ve riskleri ihtiva etmekte. Buna bir de vardiyaların birbirine bıraktığı ve birbirinden devraldığı işleri doğru anlayıp görevlerini tamamlama çabaları eklenince iletişimin önemi kendini gösteriyor. Yeraltı üretim ve planlama, maden jeoloji, iş güvenliği ve ilgili tüm ekipler arasında ciddi bir koordinasyonun gerekliliği tartışılmaz. Birbirlerine ait kritik ve sürekli olan iş süreçlerine asgari düzeyde hakim olması, doğru iletişimi ve beraberinde sorunsuz üretimi sağlayacaktır.

Ayrıca aşağıda verilen makalelere de göz atmanızda fayda var.

Neden Yeraltı Tenör Kontrol Çalışması Gerekli?

Tenör kontrol çalışmaları yeraltı ve açık işletmelerde ufak farklar da olsa genelde aynı sebepler dolayısıyla yapılır. Gereklilikleri maddelerle inceleyelim.

Yeraltında cevher kütlenizi yüksek verimle jeolojik olarak takip etmeniz gerekiyorsa,
Vardiyalı bir çalışma sisteminiz var ve tüm cevher kütlenizi madencilik sürecinde düzenli olarak takip etmesi gereken birilerine ihtiyaç duyuyorsanız,
Altın (Au), gümüş (Ag), bakır (Cu) ve benzer bir çok metal gibi cevher minerali içerisinde tenör değerleri gözle tayin edilemeyecek kadar düşük emtialarla çalışıyorsanız,
Tesise beslemek veya satmak üzere stokladığınız malzemeyi sevk ederken ortalama tenörünü/kalitesini proses açısından bilmeye ihtiyacınız varsa veya istediğiniz tenörde malzemeyi göndermek istiyorsanız,
Tesisten çıkan ile tesise beslediğiniz tenör uyuşmuyor veya şüpheleriniz varsa, yada satışını yaptığınız tüvenan cevher tenöründe tutarlılık problemleri yaşıyorsanız,
Önemli: İşletmeler, başlgangıcıyla birlikte haliyle en yüksek geliri elde etmek adına yüksek tenör / kalite olan (High Grade) zonlardan üretime başlamak isteyecek. Buna ek olarak bunun sürdürülebilir olmasını hedefleyecek ki yatırım başlangıcı harcamalarından kaynaklı açığa bir merhem olsun. Bu konuda sorun yaşamak istemiyorsanız sağlıklı bir tenör kontrol süreci geliştirerek başlayabilirsiniz.
Değişken aralıklara sahip 8-10 cm çapında silindirik kayaç numuneleri üzerinden yapılan analiz ve yorumlarla oluşturulan modele güvenip direkt olarak üretime girmeyi düşünmeyin. Birileri bu süreci takip etmeli.
Yeraltı üretim koşulları son derece dinamik süreçlerdir. Dar yüzleklerle elde edilen veriler dışında bilgi edinmek oldukça zordur. Karşılaşılan herhangi bir problem sonucu işletme planı değiştirilebilir veya rötuşlanabilir. Bu noktada mümkün olduğu kadar net verilerle cevher kütlesinin konumuna hakim olunmalıdır. Sıradan olmayan bir takip gerektirir.

Bu maddelerden herhangi biri veya birkaçı size tanıdık geliyorsa, ihtiyaçlarınız arasındaysa, yeraltı işletmesi üretimi için tenör kontrol programı sizin için gereklidir ve gündeminize getirip artılarını ve eksilerini vakit kaybetmeden değerlendirmenizde fayda vardır.

Temel Düşünce

İster kurumsal yapıda modern mekanize yeraltı yöntemleriyle, ister nispeten küçük çapta eski düzenle işletme faaliyetleriyle ilerleyin, cevher çıkarırken bir tür tenör kontrol programı uyguluyorsunuzdur. Bunu icra eden personeliniz hangi meslek grubundan olursa olsun, kimi zaman deneyimleriyle kimi zaman da oluşturulan bir sistemi takip ederek cevheri üretip stoklamaktadır. Mevcut en modern tenör kontrol çalışmaları bile atadan gelme yöntemlerden güncellenerek geliyor. Gelişen teknoloji ile haliyle bu yöntemlerin güncellenmesi de kaçınılmazdır.

Maden açma kararının başından itibaren temel bir yeraltı işletme süreci iş akışına değinelim. Arama faaliyetleri sonucunda modellenmiş cevher kütlenizi ve mümkünse blok modeli, “uzun dönem” maden planı yapmak üzere maden planlama bölümünüz çalışır. Bu çalışmada uygun gördüğü kotlara dek açık işletme olarak, daha derinde kalan bölümü ise yeraltı işletmesi olarak, veya tüm kütleyi bu iki yöntemden yalnızca birini kullanarak planlar. Yeraltı işletmeleri için tüm cevher kütlesi üzerinde sürülecek olan galeri, pano, kat arası göçürme gibi üretim planları ve bunlara ulaşmak için gidilmesi gereken yeraltı yolları ve havanaldırma galerileri 3 boyutlu dizayn programında çizilir. Tüm bu çizgiler ve/veya katı hacimler (wireframe) yıllara, aylara ve hatta haftalara bütçelenerek ayrılır. Yeraltı koşulları oldukça değişkendir, cevher, üretimi esnasında detaya inildikçe cevher ve yapısal bir çok farklı yüzünü gösterecektir. Bu sebeple bu planın madenlerde dinamik olarak değerlendirilmesi kaçınılmazdır. Madenlerde genelde kazı/üretim ekibi bünyesinde teknik ofis olarak tanımlanan bir “detay planlama” ekibi bu işi layıkıyla yerine getirecektir. İşte bu noktada maden jeoloji bölümü olarak bu bölümle 3 boyutlu dizayn programı üzerinden sürekli yazışmalarla ve toplantılarla iletişimi açık tutmalıdır. Buna ek olarak maden jeologları, çıkan planları üretim ekibi icra ederken ince ayarı vererek maksimum verim ve hataya kapalı biçimde üretimi yönlendirmelidir.

Tenör kontrol çalışmalarında örnekleme her ilerleme için kullanılmak zorunda değildir. Bu örnekleme periyodu, bütçenizden tutun, cevher kayacın iç özelliklerine, vardiya içinde adaletin sağlanmasına kadar bir çok faktörü değerlendirerek standartlarla belirlenmeli. Daha detaylı olarak bu konulara örneklemelerde değineceğiz.

Açık işletmelerdeki gibi, cevher kütlesi ve cevherleşme kökenine göre yeraltı tenör kontrolü seçimi söz konusu değildir.

Genellikle damar tipi veya benzer yapıda yeraltında konumlanmış kütleleri yeraltında işletiyoruz. Bu sebeple çok büyük değişim olmamakla birlikte tenör kontrol örneklemelerimizden uygun olan türleri seçerek programı yürütebilirsiniz.

“Dinamik süreç” olarak tanımladığımız söz dizisi havada kalmasın, “değişken durumlar” da diyebiliriz. Örnekle açıklayalım, normalde verilen yönde düz gitmesi gereken cevher galerisi, patlatma sonrasında yeraltında karşılaştığınız fay dolayısıyla tavandan gelen malzemeyle birlikte tüm ekibin bu bölüme kanalize olmasına sebep oldu, vakit kaybedilmeden yüzey kapatılarak tahkimat sağlandı. Bu durumda diğer işleriniz aksadı ve mevcut aynayı haritalayamadınız. Üzerine bir de su yolunu buldu, fay boyunca akış şeklinde galeri içerisine nüfuz etmeye başladı, bu sebeple ilerleyemiyorsunuz da. Emin olun daha kötüleri de oluyor, buradaki “dinamik süreç”ten kastımızı böyle açıklamış olalım…

Madencilikte “bütçeleme, bütçelenmiş, bütçelenen” gibi aynı kökene sahip “bütçe” sözcüğünü özellikle planlamacılardan sıkça duyacaksınız. “Bütçe” aslında bir gelir-gideri temsil etse de, haftalık / aylık planlamalarda bir galeride yapılması hedeflenen “ilerleme” veya bu ilerleme sonucu elde edilmesi planlanan ton, ons, vb. cevher miktarı olarak da tanımlanabilir. Yazımızda oldukça fazla geçeceği için bunu baştan belirtmekte fayda var.

Tenör kontrol programında bir çok istatistik hesabını bir kenarda tutmalısınız. Bunların başında ton başına düşen örnek miktarı ve aynı kütle üzerinde mutlak doğru tenör değerine yaklaşmak için almanız gereken örnek sayısı gelir. Burada doğru ve deneyime dayalı düzgün hesaplar gerçekleştirmeniz size yeterli güvenilirlik sınırlarınızı verecektir. Aksi takdirde birim kütleyi 100 örnekle de doğru temsil edebilirsiniz, 10 örnek ile de. Optimum değerleri elde etmek ve sürdürebilirlik adına sağlıklı bir başlangıç için uzman deneyimini ve bilimi kullanmaktan korkmayın, umduğunuzdan fazla yarar sağlayacaksınız.

Ofiste basit bir planlama toplantısıyla başlayan ve stok sahasında tamamlanan birim sayılabilecek yeraltı tenör kontrol çalışmalarını ve program unsurlarını adım adım inceleyelim.

1. Haftalık Çalışılacak Planları Belirleyelim, Gündemi Oluşturalım

Yeraltı işletmeleri uzun dönem planlarından ayıklanarak teknik ofis tarafından haftalık plan çıkarılır. Bu plan aylık da olabilir, tümüyle belirleyeceğiniz periyotlara göre diğer aşamaları şekillendirebilirsiniz. Plan, 3B dijital ortamda her ilerlemeye ait çizgi veya katı hacimlerden ibaret olup, her galeride yapılacak ilerlemeye ait metraj ve hacim verilerini içeren basit bir tablo çıktısı da alınır. Bu plan mevcut çalışılan veya çalışma

sırası gelmiş, veya bütçelenene göre mevcut durum hesaba katılarak yüksek/düşük tenörlü alanlardan planlama ekibi tarafından özenle seçilir. Maden jeologları ile hafta başında yapılacak toplantı ile bu galeriler ve etrafındaki fırsatlar, bitişler ve jeolojik açıdan tehlikeler masaya yatırılır. Bu konu başlıklarını aşağıdaki gibi ele alabiliriz.

Ciddi bir fay zonuna yaklaşılması; zeminin bozulma riskinin, kayda değer su gelişi riskinin artması olasılığı,
Planlanan tenör değerlerinde “bariz şekilde” gerçekleşmeme olasılığı,
Mevcut ilerleme içerisinde cevher kütlesinin sonlanacağının beklenmesi ve dolayısıyla aynadan alınacak örnek sonucuna göre ilerlemenin devam ettirilmesi gerekliliği,
“Düşük tenör” içerisinde gerçekleşme beklentisi dolayısıyla ilerleme genişliklerinin ve mümkünse yüksekliklerinin asgari düzeye düşürülmesini gerekliliği,
Mevcut kotta genişleyen ve 2 yan yana galeri oluşturmayacak şekilde olan cevher kütlesi dolayısıyla ilerleme genişliğinin azami tutulması gerekliliği,
Alt ve üst katlarındaki üretimler gözetilerek bırakılması olası cevher kütlelerinin çıkışta kazılması gerekliliği (Tavan, taban, omuz, topuk) ve kenara not düşülmesi,
Yan duvarları veya topukları (Yan duvarlar ile taban birleşimi) örnekleme ihtiyacı dolayısıyla tahkimatın yapılmaması talebi,
Aynasına kısa delgi araçlarıyla veya aynalar delinirken (RC), delgi esnasındaki çamurdan örnekleme yapılması ihtiyacı,

Yakınlarından geçen sondajlarda kesilen tali zonların test edilmesi gerekliliği,
Tesis besleme/satış ihtiyacına göre mevcut cevher stokları da gözetilerek, yüksek tenör veya sülfürsüz / sülfürlü /okside cevher teminini sağlaması veya plan değiştirme talebi,
“Ceza“lı durumda veya silisifiye cevher niteliğinde olma olasılığı,
Kaldıraç, kırıcı, delici makine yardımıyla örnekleme gereği,
Mevcut veya yakın zaman içerisinde açılacak galerilerden sondaj talebi,

sorgulanmalı, her kat veya galeri ilerlemesi için bu unsurlardan herhangi biri söz konusuysa toplantıda konuşulmalıdır. Mümkünse bu konular hakkında toplantıda kararlar alınır veya maden jeologları tarafından en geç toplantı gününün ertesi sabahına dek bilgilendirme yazılı olarak ilgili herkese yapılır. Gündem maddeleri toplantı tutanağı olarak belirlenecek bir personel ile kayıt altına alınmasında fayda vardır. Mevcut galerilerde ilerleme planı çıkarılır ve yayınlanır, buna göre icrayı yapacak üretim ekibinin yardımıyla, maden jeoloji ekibi gereken tenör kontrol çalışmasını seçer ve layıkıyla uygular.

2. Kullanacağımız Malzemeleri Hazırlayalım

Tüm örnekleme çalışmalarında kullanılacak ekipman ve sarf malzemelerinin bir çantada, aracınız arkasına yüklü bir tahta/kompozit kasada hazır bulunması, aniden alanın hazır olduğu haberi geldiğinde vakit kaybının ve telaşın önüne geçecektir. Standart iş güvenliği ekipmanınıza ek olarak, bu muhafazada bulunması gerekenler ise:

Önceden yapılmış veya mevcut aynaya ait harita (formu), (Bkz. Yeraltı Haritalaması)
Jeolog çekici, pusula, şerit metre (5m’lik yeterli), eldiven, gözlük, ilk yardım çantası,
Örnek fişleri, numune torbaları, yeşil/pembe sprey boya, kalıcı kalem (permenant marker), çuval,
Delikli kova (15 lt’den fazla hacimli bir bidonu keserek de yapabilirsiniz, Örn.: polimer bidonu),
1mx1m veya daha geniş membran veya kauçuk levha,
Hava üfleme makinesi (Yaprak üfleme makinesi, kompresör), pnömatik kırıcı.

Kova, membran, kırıcı ve üfleme makinesi ilgili örneklemeler için opsiyoneldir. Karotlu kısa sondajlarda uygulanacak kuyu çapı gözetilerek karot kesim makinesi de gerekecektir.

3. Ekipleri Tanıyalım

Tenör kontrol programını icra edecek ve yeraltında hiçbir cevherleşmeyi kaçırmamak amacıyla tüm yeraltı ilerlemelerini takip edecek bir maden jeoloji ekibinizin bulunması elzem. Fakat bazı işletmelerde süregelen düzen, tenör kontrol icrasını farklı personeli yönlendirerek de ikame edebiliyor. Burada tenör kontrol işine odaklanmak gerekirse, bir jeolog ve en az bir yardımcı (Formen, Numuneci) temel olarak vardiyada gerekli işlemi yapmak için yeterlidir. Makine gerektiren örneklemelerde, delici/kırıcı makine operatörleri de tenör kontrol işlemini icra edecek takıma yardımcı olmalıdır. Yeraltında her vardiyada gündeme alınan aynalar veya örnekleme alanları hakkında, vardiya başında yeraltı üretim/kazı vardiya amiri ile jeolog bilgi alış verişinde bulunmalı. Bildiğiniz üzere dinamik süreçte önceden hazır bulunmak, yeraltı işlerinde önem arz ediyor. İlgili ayna hazır olduğunda tekrardan iletişim kurularak alana intikal vakit kaybetmeden sağlanmalıdır. Aynayı hazırlayan yeraltı operatörlerin anonslarını takip etmek de numuneci personelin işe hazır olmasına ve sizin bir adım daha önünüzü görmenize fayda sağlayacaktır. Buradan da anlıyoruz ki tüm bölümlere ait personelin birbirlerine ait işlere hakim olması işin hızlı ve güvenilir şekilde akışına fayda sağlıyor.

4. Yeraltı Ayna Haritalaması ve Tenör Kontrolü için Kullanımı

Yeraltı ayna haritalamarı tüm galerilere hakim olduğunuz en önemli veri tabanını teşkil ediyor. Bu haritaları kullanarak yeraltında nerede olursanız olun jeolojik açıdan yorum yapabilirsiniz. Bu sebeple jeolojik açıdan yeraltı haritalamalarını layıkıyla icra etmeli ve kaydetmelisiniz. Yeraltı ayna ve yüzey haritalamalarını ilgili yazımızdan takip etmeniz oldukça faydalı olacaktır. Yeraltı tenör kontrolü yapacaksanız standart bir haritalama formu belirlemelisiniz. Bu formu ihtiyaçlarınıza uygun şekilde dizayn edip vardiya jeologlarınız tarafından kullanılmasını sağlamalısınız.

Yeraltı tenör kontrolünü teşkil eden bir çok örnekleme için yeraltı ayna haritalarından elde ettiğimiz bilgileri kullanacağız. Ayna üzerinde icra edilecek olan ayna örneklemesi ve “RC” örneklemesi gibi işlemleri doğrudan haritaya işleyeceğiz. Bunun yanı sıra ilerlemesi tamamlanmış veya belirli metraja ulaşmış galerilerin yan duvarları, tavan ve tabanlarında yapılması olası üretimi test amaçlı tüm örneklemeleri de haritalamalara göre kararlaştıracaksınız. Jeolojik açıdan yapılmış yeraltı anya haritalarına bakılarak, kayda değer biçimde ayna kesitinin (ilerleme kesitinin) dışında kalan cevher kütlelerinin bulunduğu jeoloji metrelerinin test edilmesine karar verilebilir. Burada adresi verirken jeoloji metrelerinin önemli olduğunu unutmamak gerekiyor, bu sebeple tenör kontrol çalışmalarında haritaralarınızdaki ayna metrelerini güncelleme adımlarını layıkıyla gerçekleştirmelisiniz.

Haritalama yapıldıktan kısa süre sonra, tahkimat veya yeraltındaki tozun etkisiyle ayna ve duvarlar gözleme kapalı olacak olup, en son “haritalayan” tarafından gözlenmiş kabul edilecektir. Unutmayın, tüm haritalar tek elden çıkmışçasına standart prosedüre göre yapılmış olmalıdır, zira belki yıllar belki günler önce başka vardiyalar tarafından yapılmış haritalar üzerinden büyük kararlar alacaksınız. Vardiyaların sürekli birbirlerini kontrol etme alışkanlığı kazanması ve yeni oluşan durumlarda tüm vardiyaların toplanarak durumu değerlendirip son karara göre standartlarını güncellemesi önemlidir.

Tüm bunları göz önünde bulundurduğumuzda “ayna haritalaması tenör kontrolünün temeldir” sonucuna varabiliriz. Önem ve kullanım sırasına göre tenör kontrol örneklemelerine geçmeden önce yeraltında herhangi bir yeri adresleme adına kullandığımız önemli unsurlardan birini netleştirelim.

5. Nedir Bu “Jeoloji Metresi”? İşaretleyelim

“Jeoloji metreleri” yeraltında işi olan tüm bölümlerin adresleme konusunda kullandığı önemli bir terimdir. Bu terimi yeraltı ayna haritalaması yazımızda galeri adı ve ilerleme metrelesini belirleme ile alakalı başlıklar altından takip edebilirsiniz. Burada üzerinden farklı bir şekilde geçelim.

Örnekleme yapacağınız aynanın veya duvarın bulunduğu galeriye gidin. Aynaya veya adresini bulmak istediğiniz yere en yakın okuyabildiğiniz metreyi bulun. Eğer galeriye ilk defa giriş yapılıyorsa “+00” metresini olması gereken duvara işaretleyin ve mümkünse çivi çakın veya yakınlarda yapılacak patlatmalar dolayısıyla kaybolmayacak şekilde daha geride bir nirengi noktası işaretleyip not düşün. Seçeceğiniz duvar ile alakalı kriterleri “yeraltı ayna haritalaması” yazısında takip edeceğiniz duvar ile alakalı bölümde bulabilirsiniz. Cevher aynalarında tavan taşı tarafından örnekleme başlatılacağı için standart olarak tavan taşı tarafına denk gelen duvarı seçiniz.

Yeraltında betonlu tahkimatlarda fosforlu pembe renk boyaları, tahkimatsız veya koyu renkli litolojilerde ise fosforlu yeşil veya mavi boyaları tercih etmenizde fayda var. Görülmesi ve takip edilmesi kolay olduğu için deneyiminizle seçtiğiniz renk ne olursa olsun, havalandırma ile birlikte akış şeklindeki toz bunları kısa bir süre sonra kaplayacaktır.
Önceden işaretlemiş olduğunuz duvarda okuyabildiğiniz “+” işaretinin üzerindeki metraj değerinden emin olun, muhtemelen kirlenmiş, kapanmıştır. Bu noktadan başlayarak aynaya veya istediğiniz alana dek, göğüs hizasında (zeminden 1.5m yükseklikte), gerekiyorsa parça parça metre çekin. Baz alacağınız metraj her zaman göğüs hizasında duvara dayalı mesafe olacaktır bunu unutmayın.
İster yine 1.5m zeminden yukarıya, ister kolunuzun ulaştığı en yüksek noktaya çektiğiniz metrajı yazın. Arada bir kolunuzun ulaştığı en yüksek noktaya da ekstradan yazdığınız metreler tozdan daha az etkileneceği için sonradan aynı galeriye geldiğinizde işinize yarayacaktır.
Haritalama formunuzda güncellenmiş “en son” ayna metrajını yazarak ayna adını belirlemiş olun. Bu metreyi çekerken tam sayı kullanın, gerekiyorsa yuvarlama yapın. Yapacağınız örnekleme herhangi bir duvarda ise ihtiyacınız olan metreleri aynı şekilde tespit edin, işleme başlamadan çok önce duvarda işaretleyin ve normalden farklı olarak “+” nın etrafına bir çember çizerek jeoloji metresinde işlem yapılacağını ima etmiş olun.

6. Ayna Örneklemesi

Tenör kontrol programında her cevher galerisinin hemen hemen her aynasına yapılacak olan örnekleme türü olan ayna örneklemesi esas olarak insan boyunda göğüs hizasında yapılmış bir kanal örneklemesidir. Mantığı hat örneklemeleri ile aynıdır, hat örneklemesi ile alakalı yazımızı incelemeniz faydalı olacaktır. İster maden jeoloji bölümü personeli olun isterseniz madenci, bu örneklemeyi yeraltında icra ederken empati kurabiliyor olmanız veya mümkünse geçmişte deneyimli gözetmenler tarafından icra etmeniz önem taşıyor. Dıştan oldukça basit ve tehlikesiz gözükmesi oldukça sinsi bir özellik. İşçi sağlığı ve iş güvenliği açısından bir çok görünmeyen tehlikeyi bu iş esnasında deneyimlemeniz olası, bu sebeple prosedürleri atlamadan, hızlıca ve hatasız bir şekilde örneklemeyi icra edip aynayı mümkün olan en kısa sürede terk etmelisiniz. Aynada kaybettiğiniz her dakika sizden sonra yapılacak iş için gelen ekiplerin birikmesini ve son derece gereksiz iş makinesi ve insan yoğunluğunu beraberinde getirecektir. Böyle bir ortamda haliyle kaza geliyorum demez.

Ayna örneklemesinin farklı türde madenlerde kullanım gerekliliğini, icra adımlarını ve elde edilecek sonuçların ne şekilde kullanılacağını adım adım inceleyelim.

6.1. Ayna Örneklemesi Ne Zaman ve Ne Sıklıkta Yapılır?

İşletmede kullanılan yöntemlere göre yeraltındaki birim ilerleme metrajı ve kesiti farklılık göstermekte. Yeraltında mekanize del-patlat ilerleyen 6×6 metre ayna kesiti ile 4 metre birim ilerlemeden, daha selektif 3×3 metre kesit ile metre metre ilerlemede de tenör kontrol programını kullanabilirsiniz. Her aynayı örneklemek zorunda değilsiniz. Maden planlamanıza göre size zaman ve maliyet açısından avantaj sağlayacak periyodik bir örnekleme programı tercih edebilirsiniz. Bunu yaparken cevherinizi analiz edip, üretim programınızı incelemeniz gerekiyor. Örnek olarak, üst ve alt katları örneklenmiş bir katta çalışıyorsanız, örneklemelerinize göre tenör değişimleri istatistiki olarak belirli bir seviyenin üzerinde salınım göstermiyor olabilir, cevher kütleniz jeolojik kökeni gereği homojen bir şekilde oluşmuş olabilir. Bu gibi durumlarda kat üretiminizi istediğiniz ilerleme metrajında hızlıca gerçekleştirip oluşturduğunuz stok öbeklerin yeraltı üretim ölçümlerini (katı hacimlerini, “wireframe”leri) doğrudan güncel modeliniz üzerinden değerlendirip stok tenörü verebilirsiniz. Veya yapacağınız “taban kırma, tavan tarama, kat arası veya kat göçürme” tipi üretimleri doğrudan modeliniz üzerinden hesaplayarak tenör atamanız mümkün. Yine aynı şekilde ayna haritalarından da destek alarak mevcut galeriyi doldurup modelden elde edeceğiniz yerlerde yan galeri girişlerine, ceplere (yükleme, pompa, malzeme, magazin vb.) karar verebilirsiniz. Yeraltı maden planınıza göre kimi zaman cevhere uzunlamasına paralel dizayn edilen hazırlık galerilerinden cevher geliştirme sondajları da yaparak modeli güncelleyip tenör atamasını üretime doğrudan uygulayabilir hatta ilerleme yönlerini de bu modele göre verebilirsiniz. Tüm bu konularda ortak olarak yeraltı galeri veya açıklık ofseti / 3 boyutlu imalat haritası / ilerleme nokta bulutu ile elde edilecek katı hacmin alınması oldukça önemli, zira model üzerindeki hesaplamayı bu katı hacim ile icra edeceksiniz. Cevheri tanımanın ve cevherleşme türü hakkında deneyim sahibi olmanın önemi bir kez daha ortaya çıkıyor. Uzman görüşü ile strateji belirlemeniz maliyet düşürme ve zamandan kazanmanın yanı sıra besleme ve satışların daha gerçekçi rakamlarla yapılması açısından size kolaylık sağlayacaktır.

6.2. Ayna Örneklemesini Yapalım

Aynaya vardığınızda tenör kontrol başlama öncesi kontrollerini yerine getirin, yardımcınız ile kısa bir istişare yapın. Ayna koşullarını değerlendirin, aynadaki şevlenmenin ters açıda olması, aynadaki malzemenin gevşek olması, büyük kırıklı gevşek blokların bulunması gibi yapısal sorunları üretim vardiya amiri ile ayna başında görüşün, mümkünse tehlikeleri orada bulunan iş makinesiyle veya manuel (tarama çubuğuyla) olarak giderin. Kabul ettiğiniz standartlarla tutarlı biçimde iş güvenliği açısından aşılamaz zemin unsurları tehlike arz etmeye yine de devam ediyorsa ayna örneklemesi yapmayın ve üretim vardiya amirine iletin, ihtilafları ileride çözümlemek adında fotoğraflayın ve raporlayın. Ayna örneklemesi öncesi ciddi vakit kaybı olmayacaksa, aynadaki delgi makinesinden kırılabilecek yüzeyler oluşturması için yardım alabilirsiniz, veya tehlikeli çıkıntıları bertaraf etmek adına pratik çözümler talep edebilirsiniz.

Aynaya intikal eder etmez yardımcınız/numuneci ile görev dağılımınızı önceden netleştirmiş olun. Hangi ekipmanı veya sarf malzemesini kimin alacağını, ve örnekleme bitiminde kimin geri getireceğini önceden konuşup netleştirin. Yukarıda da belirtildiği gibi hızlı ve net olmanız gerek. Jeolog aynayı karşısına almadan önce ayna haritasını incelemeli, hangi unsuru nerede bulacağını netleştirmeli, zira ayna toz veya tahkimat dolayısıyla görünmeyecek kadar kapalı olabilir. Genel bir süreç için sırasıyla ilerleyelim.

Aynaya ister araçla isterse yayan ulaşın, takım çantanızda veya araç kasasında malzemeleriniz bulunacak. Öncelikle jeolog, örnekleme aralıklarını tespit edeceği için ayna haritasını, çekiç ve sprey boyayı alıp aynaya intikal eder, o sırada numuneci numune torbalarını ve eldivenleri alır, aynada başka personel var ise hızlıca ayna ilerleme metresini çeker.
Örneklemeyi aynanın tavanından tabanıza çapraz şekilde kaldıraç (Kepçe sepeti, vinç, bobcat, jcb, manitou vb.) yardımıyla yapacaksanız tüm adımları okuyarak şartlarınıza göre önden işinizi planlayın, mümkünse yerdeyken örnek hattını kolunuzun ulaştığı yere kadar sprey boya ile çizin, operatör bu çizginin devamına göre sizi kaldıracakdır. Kaldıraç sepetine çıktığınız an itibariyle kaldıracı yönetecek operatör ile iletişim kuracak tek kişiyi seçin, jeolog veya numuneci dışında kimsenin iletişime girmemesi önemli. Operatör ile işaret dili yönteminizi netleştirmiş olun. Kaldıraç üzerindeyken operatörün ani hareketler yapabilme olasılığını unutmayın, bir yere tutunun. Tutunduğunuz alanların güvenli olduğuna emin olun, sepetin aynaya dayanacağını veya sürtüneceği bölümleri önceden tespit edin. Mümkünse örneklemede kullanacağınız işletmenizdeki kaldıraç için detaylı talimatları yazın ve sıkı şekilde uygulayın. Sonrası için normal ayna örneklemesi adımlarını uygulayabilirsiniz.
Haritaya önceden bakarak aynaya hakim olan jeolog, aynada gerekli bölmeleri öncelik sırasına göre yapar. Önce, görülen cevher sınırlarını, taban taşı ve tavan taşı sınırlarını sprey boya ile çizer. Sonrasında fayları veya dokusal ve faz ayrımlarını çizer. Numuneci metrenin başındaki (“0”) hareketsiz uç kısmı göğüs hizasında, ayna ile tavan taşı tarafındaki duvarın birleştiği noktada duvara dayayarak tutar, bu esnada jeolog elinde sprey boya ile aralıkları taban taşı tarafına doğru giderek sırasıyla örnek aralıklarını belirler. Haritalama formu üzerinde “çift örnek alımı” sırası gelmiş olduğuna dair bir ibare var ise numunecinize bunu bildirin.

Aralık standartlarını belirlerken cevherleşme türünüz ve bütçeniz devreye girecektir. Örnek senaryo olarak damar tipi bir altın madeni için özellikle halka arz olan şirketlerin bilgilendirme raporlarında üretim beyanı için örneklemeniz mümkün olduğu kadar detaylı olmalıdır. Bu senaryo için jeologlar, maksimum 1.3 metre, minimum 0.3 ve optimum 1 metre olacak şekilde uygun gördüğü aralıklarda hattı sprey boya ile çizer. Örnek alımı yapılacak çizginin (hattın) üstünde kalacak şekilde aralık mesafeleri, tenör kontrol logu yaparken unutmamak için yazılabilir. Diğer bir senaryo olarak, 5 metre genişlikte masif sülfit veya yapısı homojen olan ağsı yapıda bir bakır, kurşun, çinko cevherleşmesi için aynayı boydan boya tek bir örnek de geçebilirsiniz. Tabi ki birbirine zıt iki senaryo arasındaki en doğru tercihi cevherleşmeye ait deneyimleriniz ve uzman görüşü belirleyecektir. Bu açıdan maliyet düşürme (cost reduction) ve hızlandırma uygulamalarını yönetmesi açısından bir uzmana danışmanız oldukça faydalı olacaktır.
Bölmeyi yaptıktan sonra numuneci şeffaf gözlüğünü takar, eldivenlerini giyer, jeolog çekicini alır, jeolog ise sıralı dizilmiş tüm torbaları elinde tutar, tavan taşı tarafından başlayarak ilk örnek aralığının başına geçer. Jeolog, numunecinin belirttiği tarafında durur, hem örneklemeyi hem de ayna yüzeyini sürekli kontrol eder. Genelde sağlak numuneci, torbanın solunda olmasını tercih eder.
Burada jeolog ve numuneci olarak, örnek aralığına denk gelen çizgisel hat boyunca sırasıyla aralıksız örnek alındığına emin olunuz. Alacağınız bir örneğin optmimum 3 kg civarında olmasına dikkat ediniz. Bu sebeple aralıktaki hat üzerinde çok noktadan mümkün olan en küçük parçalarla torbayı doldurunuz. Bu işe yeni başlıyorsanız bir sefere mahsus boş zamanınızda torbaya attığınız parçaları tartarak görsel deneyim kazanabilirsiniz.
Numuneleme esnasında numunecinin aynaya daha yakın ve sürekli çekiç odaklı ve fiziksel efor gerektiren pozisyonda olması, dalgınlığa mahal verebilir. Jeolog burada hem aynanın üst kısmından gelebilecek tehlikeleri gözetlemeli, hem de büyük resmi görebildiği için örnek hattı civarında daha kolay örnek alınabilecek ikame noktaları numuneciye göstermelidir. İkame örnek alanları hattın dikey olarak üst-alt noktaları değildir, taban veya tavan taşı sınırına paralel olarak alt-üst bölümleridir.
Numune torbaları doldurulur, sonradan sayılarak alınmak üzere tüm numuneler aralıkları temsil eden bölümün önünde yere bırakılır. Numuneci veya jeolog taşımak amacıyla aldığı örnek sayılarını aklında tutar ve teyitleşir.
Jeolog aynaya yazdığı aralık metrajlarından da yardım alarak yeraltı haritama formu üzerindeki metre aralıklarını, bunlara denk düşen örnek numaralarını, litolojiyi ve varsa diğer kayıtları formdaki ilgili tabloya işler. Pusula ile örnekleme yönünü ve eğimini ölçer forma işler. Burada yön değeri önemlidir (doğrultu değil), pusula ölçümü sırasında sırtınız ilk örneği aldığınız tarafa bakar şekilde olmalıdır.
Numuneciniz bu esnada örnek aralıklarını fiş koçanına işleyip malzemeleri düzenleyebilir, çift örnek, standart örnek, boş örnek gibi kalite güvencesi unsurları kullanmanız söz konusu ise numunecinize bunu hatırlatın.
Ekibin birbirini tanıması ve iletişim standartları burada oldukça önemlidir, yüksek nabız ve nemli ortamda efor sonucu dinlenmenin ve karşılıklı anlayışın önemi büyüktür. Numuneleri yerden kaldırırken gerekirse dizlerden çökerek “elle kaldırma” gibi iş güvenliği konu başlıklarından edindiğiniz deneyimleri ihmal etmeyin. Taşıyabileceğinizde fazlasını kaldırmaya çalışmayın. Ayna intikal ederken getirdiğiniz tüm malzemeleri başta paylaştığınız şekilde toplayıp standart bir iletişimle teyitleşerek araca veya güvenli alana taşıyın.

Jeolog veya iş güvenliği personeli olarak empati kurmak adına çekiç ile numune alımını yapmanız tehlikelerin farkında olmanız açısından oldukça faydalı olacaktır.

6.3. Ayna İlerlemesini Yönlendirelim (Yön-genişlik Verme)

Aynaya verilecek yönü sürekli olarak ayna haritalarından ve 3 boyutlu dizayn programınızda model üzerinden kontrol edin. Bu takibi sağlamanız işinize olan bağlılığınız ve hakimiyetinizi gösterir. Harita formlarına küçük notlar alarak aynanın hangi yönde ve ne genişlikte ilerlemesi gerektiğini bu formlara işleyin. Bir vardiya jeologunun aklına gelerek bunları yapması tüm vardiyaların önünü açacaktır, vardiya arkadaşınıza güvenin, güven verin. Çoğu zaman katlarda taban taşından başlayarak sıyırılan cevher kütlesi, taban taşı kontağı ölçümünü takip ederek yapılan ilerlemeler boyunca işletilir. Arama sondajlarınız ve modelinizi inceleyerek taban taşı kontağına yakın taraftaki kütlenin düşük tenör olması söz konusuysa taban taşını daha içerden takip edebilirsiniz. Bu takipteki önemli nokta, ayna kesiti içerisindeki en uzun çapraz (diyagonal) şeride, en yüksek tenör aralığını optimum düzeyde alma hedefiniz. Burada jeologun sanatı ve deneyimi devreye giriyor, bu sebeple her zaman maden üretimi ve kazı ekibinin önünde bir düşünce yapısı ve öngörüye sahip olmalısınız.

Örneklemeyi tamamladıktan hemen sonra ayna delinecekse iş makinelerinin aynaya yakın durmamasına dikkat edin, tonlarca demir yığını olan bu makineler pusulanızın yanılmasına sebep olabilir. Numunecinizden 2 adet taş alması ve sprey boya ile vereceğiniz yönü çizmesini rica edin. Aynanın önünde orta noktaya geçin, düz / yatay bir zemin bulun veya eşeleyin. ilk taşı aynaya yakın koyun, buna göre vereceğiniz yönü göstererek yardımcınızdan ikinci taşı koymasını isteyin. Bu iki taşın veya iki noktanın araları mümkünse 1 metreden fazla olsun. Taşların üstlerini sprey boya ile boyayın ve arasına bir çizgi çizin. Mümkünse üretim vardiya amirine bilgi verin, operatörün bu yönde bir delik delmesini isteyin. Delinecek ilk örnek deliğe bir rot veya tij konulmasını ve operatörün diğer delikleri bu yöne rahatlıkla bakarak delmesini sağlayın, zira yere işlediğiniz yön delgi esnasında kısa sürede kaybolacaktır.

Oluşmasını istediğiniz ayna ilerlemesi genişliğini (kesitini) aynada veya duvarlarda kolunuzun eriştiği en üst seviyeden en aşağıya kadar dik çizgi ile belirtin, istediğiniz kesitin içerisine bakan oklarla işaretleyin. Bir duvardan geri çektirerek aynayı döndürme talebiniz varsa aynı şekilde genişliği duvara işaretleyin ve operatöre bilgisini geçin. Tavan yüksekliğinden kısılma, selektif dar ilerleme veya haftalık üretim toplantısında konuştuğunuz özel durumları üretim vardiya amiri ile ayna başında istişare ederek gerçekleştirin. Tüm yaptığınız işlemleri tarih ve saati ile formunuza işleyin, kısa notlar alın.

Cevherin tek galeri kesitine girmediği katlarda, genişliği optimum sürmeyi hedefleyin. Diğer katlarda karşılaşmış olduğunuz ve cevher modelini inceleyerek öngörebileceğiniz bu gibi konuları üretim toplantılarında dile getirin. Benzer şekilde galeri girişi vermeniz söz konusuysa bunu da ayna haritalarından bakarak tespit etmeniz mümkün.

6.4. Örnekleri Teslim Edip Ofis İşlerini Tamamlayalım

Tüm tenör kontrol numunelerinin kaydını tuttuğunuz örnek kaydı dosyalarına ve bunun dışında örneklemeye ait log kaydını tuttuğunuz “GC Log” dosyalarına yapacağınız girişleri ofise geldiğinizde hemen tamamlayın, bu dosyalardan bakarak, eklenecek kalite güvencesi ve kalite kontrol numunlerini (QA/QC) de ekleyerek numunecinizle teyitleşin. Numuneci personel ilgili fiş koçanları ile örnek defterine girişleri tamamlayıp vakit kaybetmeden ibraz formu çıktısını alarak, örnekleri laboratuvara veya kargoya teslim etmeli, teslim imzalarını alıp ofisteki ilgili klasöre teslimat belgesini yerleştirmeli.

Jeolog vakit kaybetmeden örneklemeye ait tenör kontrol logununun girişini hatasız ve temiz bir şekilde tutulan dosya formatına uygun şekilde girmeli. Burada amaç, örneklemeye ait analiz sonucu geldiğinde el değmeden kopyala-yapıştır yaparak hızlıca tüm örneklemeleri 3 boyutlu dizayn programınızda görmenizi sağlamaktır. Örneklemelere ait sütunlar, “örnekleme ayna adı, örnek aralığı başlangıcı (From), örnek aralığı bitişi (To), örnek numarası, emtialarınız, litoloji, hat başlangıcı koordinatları (X, Y, Z), hat yönü, hat eğim açısı, örnekleme tarihi” ve bunlara ek belirlediğiniz diğer başlıklardan ibarettir.

Analiz sonucu verileri, örnek aralık değerleri, örnek numaraları, koordinatlar, yön ve eğim değerleri ilgili tüm dosyalarınızda “numerik” olarak tutulmalıdır, aksi takdirde 3 boyutlu dizayn programlarında içe aktarmada sorun yaşanacak olup vakit kaybına sebep olacaktır. Projeye başlamadan önce projenin kullanılacağı istisnasız tüm bilgisayarlarda ortak olarak kullanılacak şekilde bir düzenleme gerekiyor. İşletim sisteminizde “bölge seçeneklerinden (Ek seçenecekler)>sayı seçenekleri>ondalık simgesi” değerini standart olarak “ . ” (nokta) yapmanızda fayda vardır. Bunu “excel gibi” tablo dosyalarınızda da teyit etmeyi unutmayın, hücrelere girdiğiniz ondalıklı değerleri nokta ile ayırarak 4 işlem uygulayıp sağlamasını yapın. Bu uygulamanın yapılmadığı bir bilgisayarda veri dosyalarınızın açılıp kaydedilmesi tüm sisteminizi sekteye uğratabilir, dikkati olun. Aynı şekilde raporlama dosyalarınız ve makro dosyalarınız da bu sistemde çalışacağı için kendinizi bu formata alıştırmanızda fayda var, zaten proje başlangıcında bir sefere mahsus bu düzeni ayarladıktan sonra herhangi ek bir işlem gerektirmeyecek. Maalesef nokta yerine virgül kullanımı menşei yabancı olan programlarda kullanımda sorunlar çıkarabiliyor, dilerseniz standart olarak virgül de kullanabilirsiniz fakat ileride sorun çıkması oldukça muhtemel.

Ayna örneklemesi sonrası pratik olması açısından büyük boyutlu (A0 veya A1 boyutlu) kat haritaları tutuyorsanız, örnekleme sonrası son litoloji ve yapısalı sondaj ve modelinizin bulunduğu kat haritasına işlemeyi unutmayın.

6.5. Ayna Sonuçları Geldiğinde Üretime Tenör Atayalım

Analiz sonuçları geldiğinde hiçbir zaman el ile girdi yapmayın, mümkünse laboratuvardan bunları istediğiniz formatta bir tablo dosyası ile gönderilmesini talep edin. İlk olarak kalite güvencesi numunelerini kontrol edin, genelde standart numunelerin 10% ‘luk sapma payı içerisinde kalıp kalmadığını doğrulayın, sınırlar aşılmış ise yeni bir standart numune gönderip tüm örnek grubunun tekrardan işleme alınmasını talep edin. Kalite güvencesi dosyanıza tüm standart, çift örnek ve boş örnek sonuçlarınızı girin, bunlar sizin kalite istatistikleriniz olup örnekleme sağlığınızı temsil etmekte. Tüm ön prosedür tamamlandıysa, artık ilgili sütunlara denk gelen analiz sonuçlarını kopyala-yapıştır yaparak tenör kontrol logu (GC Log) dosyanıza işleyin. Haritalama formunda örnek numaralarına denk gelen sonuçları kurşun kalem kullanarak yazın, aynaya ait ağırlıklı ortalamayı (örnekleme aralıkları ağırlıklı) alarak not edip aynadaki ortalama tenörü belirleyin.

Harita-ölçüm bölümü (Survey) galerilere inerek imalat haritasını, galeri ofsetini 3 boyutlu çıkarmak için yapacağı esnada ilerleme ayna metrelerinin okumasını da icra edebilir. Numuneci refakatinde veya belirleyeceğiniz periyotta haftalık veya günlük okumaları istenen jeoloji metrelerini vererek veya göstererek harita-ölçüm personeline yaptırabilirsiniz. Veya 3 boyutlu dizayn programınızda ayna haritalarınızdaki yönlerden ve genişliklerden hat başı koordinatlarını okuyun ve “survey”e okutana dek geçici olarak bir ibare koyarak işleyin.

Örnek sonucu geldiğinde mümkünse hızlıca modeli güncelleyin, mümkün değilse hesapladığınız ayna tenörünü düzenli tuttuğunuz tablo dosyanıza işleyin. Bir önceki ayna tenörü ile aritmetik ortalama almanız gerekiyor ise bu şekilde önceki ayna tenörünü güncelleyin. Eğer standart olarak ayna ortalamasını ilerlemeyi temsilen kullanıyorsanız direk bunu yazın. İlerleme için ortalama tenörü hesaplamak için bir çok standart kullanabilirsiniz. Verdiğiniz ilerleme yönü ve genişlik tutmamış ise ayna üzerinde pasa kirlenmesi uygulamanız gerekebilir. Tüm bu faktörleri kullanarak emin bir şekilde ilerleme tenörünü belirleyin. Eğer emin değil iseniz sonraki aynaya ait örnekleme sonucunu veya yığın örneklemesine karar vererek bunun sonucu bekleyin. Model verisi, örneklemelere ait veriler ve tüm jeolojik bilgi ve ilerleme kesiti üzerinden bir yorumla ayna ilerleme tenörünü belirleyin. Eminseniz belirlediğiniz nihai tenörü, üretim bölümü ile ortaklaşa kullandığınız yeraltı üretim kamyon tonajı/sayıları dosyanıza işleyin. Akabinde vakit kaybetmeden ara stokta bekleyen malzemeyi ana stok sahasında ilgili stoklara yönlendirmek üzere numunecinize bilgi geçin. Bunu tüm bölümün görebileceği yerde bir yazı tahtası üzerinde sürekli işlenen krokiye not düşerek yapabilirsiniz.

Takip ettiğiniz üretim gereği ilerleme aynası verdiğiniz yönde ve genişlikte gitmemiş, tavandan açılma yapmış veya sonraki aynada cevher daralmış ise, veya istenmeyen şekilde cevher kütlesi pasa ile karışmış ise gördüğünüz oranda atayacağınız tenör üzerinde kirlenme faktörü uygulayın. Bunu mümkün olduğu kadar anatilik bir düşünce yapısıyla icra edin ve yorum olarak ilgili hücrelere detaylı biçime ekleyin. Sonradan doğacak ihtilaflarda bu açıklamalar kendinizden emin olmanıza ve diğer bölümlere karşı güven vermenize yardımcı olacaktır. Gerekiyorsa bu durumları raporlayın, yazışmalara dökün ve ilgilileri bilgilendirin.

Tenör vermek bir nevi değer biçmek demektir, bunun için son üründen geriye karşılaştırma ve deneyimin yanı sıra yeraltında kazısı yapılan alanının çok iyi haritalanması gerekmektedir. Vardiyalarda deneyimli jeologlar bu işi icra etmeli ve net olmalıdır. Jeologun yorumu esastır ve nihai tenör verildiğinde tüm yorumlara kapalıdır. Bu sebeple bu duruşu göstermek için tüm iş zincirinin sağlıklı olması, tenör kontrol çalışmasının azami disiplin içerisinde yapılması gerekmektedir.

7. Topuk Örneklemesi

Yeraltı galerilerinin zeminle birleştiği noktaları topuk olarak tanımlıyoruz. İşletmenizde tam tahkimatlı ilerleme söz konusuysa yan duvarları örnekleyebilmek için bunu ilerleme sonrasında geriye dönük icra etmeniz gerekiyor. Topuk örneklemeleri kimi zaman parçalar halinde kimi zaman da tek seferde tamamlanır ve güvenlik amaçlı vakit kaybetmeden topuklar tekrar desteklenir, tahkimat altına alınır.

7.1. Topuk Örneklemesi Ne Zaman ve Ne Sıklıkta Yapılır?

Hazırlık galerilerinde plan dahilinde veya planının dışında cevher kütleleri dik veya açılı bir şekilde geçilebilir. Geçilen cevher kütleleri ayna haritalamasına işlenir ve geriye dönük bu bölgelerde örnekleme yapılarak cevher kütlesinde değer gelen bölüm netleştirilir. Planlı şekilde cevhere dik girişlerde yapılmak üzere özellikle topuk örneklemeleri önem taşır, zira cevher galerilerinizin girişlerini bu örneklemenin sonucuna göre tayin etmelisiniz. Bu sebeple hemen her katta dik kesim (cevher) hazırlık galerisinde (Cross-cut, XC) topuk örneklemesine karar vermelisiniz, ve bunu yaparken yeraltı ayna haritalarından ve cevher modelinden yararlanarak cevherden birkaç metre önce ve sonrasına kadar örnek aralığı belirlemelisiniz. Yeraltı ilerlemesinde plansız cevhere girişlerde topuk örneklemesinin yanı sıra kütle konumunu netleştirmek adına sondaj ve diğer delgi türlerinden de yardım alabilirsiniz.

7.2. Topuk Örneklemesi Yapılacak Bölümü Hazırlayalım

Topuk örneklemesi adından anlaşıldığı şekilde galeri topuklarından icra edileceği için, tahkimat ile örtülüyse güvenilir uzunluklarda, yeraltı üretim vardiya amiri nezaretinde, tahkimat kırıcı makineyle açtırılmalıdır. Bu işlemi yaparken duvar ile tabanın birleştiği noktadan 1 metre yüksekliğe kadar taban kırılır. Örnekleme yapıldıktan hemen sonra vakit kaybetmeden açıklık tahkim edilmelidir.

7.3. Topuk Örneklemesini Yapalım

Örnekleme aynı hat, kanal örneklemesi ve hatta ayna örneklemesindeki talimatla icra edilir. Burada örnek başlangıcını tavan taşı tarafından yapmanız, örneği cevher kütlesine girişten birkaç metre önce başlatıp, cevher çıkışından birkaç metre sonraya dek sürdürmelisiniz. Örnek aralıklarını bölme ve örnekleme prosedürünü ayna örneklemesindeki ile aynı şekilde kullanın, fakat topuk örneklemesi için özel bir form dizayn ederek yaptığınız örneklemeyi mümkün olduğu kadar ölçekli biçimde bu forma işleyip, “örnek aralıkları (From-To), örnek numaraları, litoloji, aralıklardaki örnekleme yönü ve eğimi gibi bilgileri sonradan dijital ortama aktarmak için yazın.

7.4. Örnekleri Teslim Edip Ofis İşlerini Tamamlayalım

Ayna örneklemesindeki prosedürde olduğu gibi gereken QA/QC örneklerini ekleyip laboratuvara gönderimini sağladıktan sonra sunucu altındaki “GC Log” dosyalarına ayna örneklemelerinde olduğu gibi veri girişlerini yapın. Burada örnekleme adı olarak (ID, BHID veya CHID) yaptığınız topuk örneklemesinin hangi galeriden yapıldığının yanı sıra hangi metreler arasında yapıldığını belirten bir biçim kullanın. Örnek olarak A500 galerisinde sol duvardan 30 ile 45 metreler arası topuk alındıysa “A500XC+30_45L” gibi bir isimlendirme kullanabilirsiniz. Bu isimlendirmeye de bakarak veya form üzerinden görerek, aynı duvarda sonraki vardiyalar boşluk bırakmadan numuneleme işlemini gerekli yere dek farklı isimde devam ettirebilirler (Örnek olarak “A500XC+45_50L”).

7.5. Topuk Analiz Sonuçlarını Değerlendirerek Girişleri Verelim

Analiz sonuçları geldiğinde vakit kaybetmeden tekrardan bölgede yapılmış ayna haritalarını inceleyerek cevher eğimini de göz önünde bulundurup, cevher galerisi giriş kesitine, en yüksek tenörü diyagonal olarak oturtmak için en uygun giriş metreleri not edin. Üretim ekibi sizden bu girişleri istediğinde işaretlemek üzere, dik kesim hazırlık galerisi içerisindeki sağ ve sol duvardan cevher galerisi giriş metrajlarını vardiya dosyanızda muhafaza edin. Plansız cevher kesilen yerlerde yapılan topuk örneklerinden de benzer şekilde cep veya galeri üretimi yapmanız söz konusuysa yine yeraltı ayna haritaları ve modelinizi inceleyerek benzer şekilde karar alıp gerekli jeoloji metrelerini kenara not edin.

8. Kısa Delgi (RC / Sludgehole / Çamur) Örneklemesi

Cevher galerilerinde ayna ve duvarların ardında kalan cevher kütlelerinin test edilmesi için sondaj makineleri kullanımına görece pratik kısa delgi makineleri (Markalardan aşina isimlendirme ile jumbo, simba vb.) yardımıyla örnekleme yapılabilir. Bu delgi makineleri kimi zaman eklemeli tijleri/rotları ile 20 metrenin üzerinde metrajlara ulaşsa da, kırıntılı çamur malzemenin kuyu içerisinde düzenli olarak nereden geldiğine dair güven az olduğu için bu yöntemin itinayla icra edilmesi elzemdir. Aksi takdirde birkaç santimetre kalınlığında bir damardan gelen sedimanı örnekleyip metrelerce kalınlıkta olduğuna kanaat getirip, planlamada girilmemesi gereken bir cebe veya galeriye karar verilmesine sebep olabilir.

8.1. “RC” Ne Zaman ve Ne Sıklıkta Yapılır?

Emin olmadığınız veya önünüzü görmek adına bilgi edinmek istediğinizde veya cevher konumuna giriş açınız gereği kullanacağınız “RC” örneklemesi, genel olarak 3 farklı amaç ve süreç için kullanılır.

Yeraltı cevher galerilerinde cevher kütlesinin tek galeri kesitine girmediği katlarda, ayna haritalamasından da faydalanarak kütlenin üretim için yeterli miktarda geniş olduğu saptanan bölümlerde tenörünü test etmek “RC”ler planlayabilirsiniz. Bunları üretim toplantılarında gündeme alıp üretim ekibinin müsait zamanlarında atayacağı operatör ve makineler ile örneklemeyi icra edebilirsiniz.
Cevheri dik kesim galerileri (Cross-cut / XC) sürerken cevhere yaklaştığınızda patlatma deliklerinden veya makine hazır oradayken istediğiniz doğrultu ve eğimde örnekeleme yapabilirsiniz.
Kat arası üretimi amacıyla veya tavan taraması için açılan tavan deliklerinden örnekleme yapabilirsiniz.

8.2. Delgi Lokasyonlarını, Doğrultu ve Eğimlerini Planlayıp Başlatalım

Yan duvarlara ve tavana yapılacak delgiler için ayna haritalarını galeri bitiminden önce dijital olarak baştan sona inceleyip, cevher kütlesinin konumuna göre gerekli gördüğünüz metrajları kenara not edin. Modelden ve arama sondajlarından da katı inceleyip belirlediğiniz metreleri teyid edin. Yoğun iş akışı devam eden yeraltında, delgi planı sayılarının fazla olması icrada belirli bir planlama gerektiriyor. Bunun yanı sıra cevher galerileri öncesi sürülen dik kesim galerilerinde aynaya 2 adet veya daha fazla olmak üzere patlatma deliklerinden örnek almanız faydalı olacaktır. Genel olarak cevher kütlesi ana doğrultusuna (ve eğimine) belirli miktardan daha fazla bir açıyla yaklaşmanız (yaklaşık >45°) veya cevher kütlesinin içinden benzer açıyla geçiyor iseniz ayna örneklemesinden ziyade aynada delgi yaparak örneklemeniz daha faydalı olacaktır. Burada dar alan koşulları ve makine kolları (Boom, bom, tij, kule) imkan verdikçe, cevher eğimine mümkün olan en dik delgileri yapmayı hedefleyin, metrajları yazdığınız kağıda istisnai veya dikkat edilecek durumları not düşün. Makine galeriye varmadan önce planladığınız jeoloji metrelerini duvara işleyip (“+” etrafına çember ve “RC” ibaresi) operatörün rahatlıkla bunları görüp aracı park pozisyonlarına alabilmesini sağlayın.

8.3. Tavan veya Yan Duvarlarda Yapılacak Olan Delgiyi Örnekleyelim

Temel mantığımız, matkabın (Rock bit) belirlenen metrajda ilerlemek için kırdığı ve ufaladığı ince malzemeyi su döngüsüyle kuyu ağzından kovaya alıp, malzemenin çökmesini bekleyip, ilerleme metrajını temsilen homojen bir örnek elde etmek. Bunu aynaya yapıyor iseniz ayna haritalamasında krokiye işleyin ve formdaki ilgili bölüme tenör kontrol logunu işleyin. Diğer türde yapacağınız delgi örneklemelerinin kaydını yeraltında tutabilmek adına “RC adı – galeri metresi, örnek alınan kuyu ilerleme metreleri, litoloji, delgi doğrultu/eğim” ve istediğiniz diğer başlıklara sahip bir form düzenleyin.

Delgi esnasındaki ters su sirkülasyonu ile kuyu içerisinden dönen kırıntılı çamur malzemenin kuyu ağzındaki akma yönüne delikli kovanızı yerleştirin. Belirli açıda ve basınçla akan çamurun altına delgi başlamadan evvel, iş güvenliği prosedürlerinizi gözeterek kovayı koyup, makine delgiyi durdurana dek hareketli ekipmandan uzak, güvenli mesafede / alanda bekleyin. Ortam oldukça sesli olacağı için, başlamadan önce operatöre, tercih ettiğiniz ilerleme başı örnek alımını metrajını söyleyin. Genelde jumbolara ait 1 tij boyu yaklaşık 4 metre olup 2m+2m olacak şekilde örnekleme standartı belirlenebilir. Bu örnekten yola çıkarak aynı kuyuda 2 parça örnek alımı yaparken, operatörün önceden bu örnek alımı konusunda bilgilendirilmiş olması oldukça önemli. Operatör kuyu içerisindeki ilk 2 metre delgiyi tamamladığında ilerlemeyi (baskıyı) durdurup, su ve rotasyon vererek tercih ettiğiniz ilk 2 metrelik bölüme ait tüm sedimanı dışarı almalı. Suyun berraklaştığını görünce operatöre işaret diliyle yeterli olduğunu belirtebilirsiniz. Makinenin durmasıyla birlikte yalnızca numuneci kovanın yanı giderek fazla suyu kovayı hafifçe yatırarak tahliye edip delgi makinesinin arkasındaki güvenli alana taşır. Burada kalın eldiven ile kova içerisindeki kırıntılı malzemeyi karıştırarak, veya uygun bir zemine dökerek ilerlemeyi temsilen zemindeki başka kayalardan karışmaya mahal vermeden, homojen 3 kg civarındaki örneği jeolog nezaretinde torbaya döker. Bu sırada jeolog eline sedimandan bir bölümü alarak içeriğini inceleyelip örnek numarası, ilerleme aralığı, litoloji gibi unsurları forma kaydeder. Galeri içerisindeki tüm örneklemeler tamamlanıp makinenin ve pusulayı etkileyecek unsurların uzaklaştığı müsait bir zamanda doğrultu ve eğim ölçümlerini yapın, gerekiyorsa deliklere tij veya herhangi bir boru yerleştirerek örneklediğiniz “RC” kuyularına ait doğrultu ve eğim değerlerini formunuza işleyin. Aynada iş makinesi çalışmaktaysa eğim değerini ölçüp, makinenin arkasına geçerek mümkün oldukça gerçeğe en yakın delgi yönü ölçümünü uzak mesafeden yapın.

8.4. Örnekleri Teslim Edip Ofis İşlerini Tamamlayalım

Önceki örneklemelerde olduğu gibi gereken QA/QC örneklerini ekleyip laboratuvara gönderimini sağladıktan sonra sunucu altındaki “GC Log” dosyalarına ayna örneklemelerinde olduğu gibi veri girişlerini tamamlayın. “RC” adlandırmasını standart olarak yapın ve tenör kontrol logu dosyanıza işleni (ID, BHID veya CHID). Örnek olarak A500N galerisinde sol duvarda 40. jeoloji metresine yaptığınız bir örnekleme için “A500N+40LRC”, A500S galerisinde sağ duvarda 20. jeoloji metresine yaptığınız bir örnekleme için “A500S+20RRC” gibi bir isimlendirme kullanabilirsiniz. Aynaya veya tavana yaptığınız “RC” leri de buna benzer şekilde adlandırıp, 3 boyutlu dizayn programında filtrelemek ve rahatça değerlendirebilmek adına standartlar belirleyebilirsiniz.

8.5. RC Analiz Sonuçlarını Değerlendirelim

Delgi sonuçları geldiğinde vakit kaybetmeden sonuçları işleyip 3 boyutlu hale getirdikten sonra planlama bölümüne gönderin. Bu konuda karar vericiler ile iletişiminiz oldukça önemli, zira haritalar ve model sizin sorumluluğunuzda ve gelen örnek sonuçlarından elde edilen olumlu değerlerin ne boyutta bir kütleyi temsil ettiğini ancak jeoloji bölümü belirtebilir. Yani planlanacak galeri veya cebin, veya ilerlemenin, sınır tenör üzerinde sonuç getirme olasılığını cevher kütlesine hakim olan kişilerin yorumlaması önem taşıyor. Yaptığınız örneklemeyi temsilen bir malzeme cevher stok sahasına çıkarıldıysa bunun da tenörünü örnekleme sonucunu dikkate alarak verebilirsiniz, tavsiye edilen elbette ki diğer unsurları da dikkate almanızdır.

9. Cevher Geliştirme Sondajları (Karotlu)

Arama sondajlarından farklı olarak cevher geliştirme sondajları terimi genellikle işletme esnasında araları açık olan sondajların arasını doldurmak için çoğu zaman yerinde planlanıp, hızlıca örneklenerek sonuç odaklı yapılan sondajlar olarak bilinir. Ara dolgu (Infill) sondajlarıyla karıştırılmamalıdır, zira cevher geliştirme sondajı ile arama sürecinde yapılan araları doldurmak için planlanmış sondajlardan da daha sık ve detaylı bilgi alma amacı güdülmektedir. Günümüz koşullarında taşıma kolaylığı olan işletmelerde cevher geliştirme sondajlarını fotoğraflama, kesme ve şahit numune saklama gibi arama sondajı prosedürlerini uygulamak mümkün ve tercih edilmeli. Ayrıca 3 boyutlu dizayn programı ile projeye hakimiyetin ve takibin sağlanıyor olması da sondajları dizayn ortamında planlayarak icra etmek adına daha uygun olacaktır.

Cevher geliştirme sondajlarında şahit numune bırakmayacaksanız mümkünse en ince çap (BQ) ile hızlıca ilerleyip örneklemeyi icra edin. Karot çapının geniş olması birim örnek ağırlığını artıracaktır, fakat bozuk zeminler söz konusuysa mecburen kalın çaplarda ilerlemek gerekebilir. Kullanacağınız karot çapını sondörünüze en kısa zamanda iletmeyi unutmayın, buna göre takım ve makine hazırlığı yapılıp sevk edilecektir.

9.1. Sondajları Planlayalım ve Sondajlara Yön Verelim

Dizayn ekranınızda projenize sürekli sağladığınız hakimiyet ve veri tabanınızın düzgün tutulmuş olması bu adımda önemini hissettirecek. Belki on yıllar önce oldukça masraflı ve meşakkatli bir sondaj programına ait sondajların hedeflediği yeraltındaki bu bölgede, şu an işletmenizde planladığınız üretimi gerçekleştiriyorsunuz. Cevher fayla atıldı veya planlamadığınız yakın alandan geçen bir sondajda olumlu bir değer var. Haliyle bu bölgeleri yeraltından yapacağınız sondajlarla test etmek istiyorsunuz. Yapılmış bir sondajın cevheri kestiği bölümde, üzerine veya oldukça yakınına tekrar bir sondaj yapmanız için oldukça ciddi sebepleriniz veya tutarsızlık tespitiniz olmalı, aksi takdirde aynı noktaları temsilen yapacağınız masraf ve kaybedeceğiniz zamanı “ihmal” olarak değerlendirebiliriz. Bulunduğunuz kat ve alt-üst katlarına ait haritalarını inceleyerek fay veya cevherleşme gibi yapısal unsurların devamlılığını 3 boyutlu dizayn programında çizdikten sonra yine aynı şekilde çizgilerle sondaj planlarınızı yapıp, giriş koordinatları, doğrultu ve eğimlerini bir kenara yazıp yeraltında harita-ölçüm bölümüne işaretletin veya bizzat makineyi kendiniz yönlendirerek sondörler ile konumlandırıp sondajı başlatın. Sorumluluk paylaşımınıza göre, sondaj yönergelerinizi takip edin, gerekli sarf malzemesini sağlayın, karot eldesi ve ilerleme sağlığını üst düzeyde tutabilmek adına çalışmayı sürekli kontrol edin.

Sondaj planlarınızı önceden sondaj isimleri veya geçici numaralarıyla beraber, sondaj makinesi aşağı inmeden mümkünse harita-ölçüm (survey) bölümüne işaretletin. Tüm sondajlar en az 2 Duvarda veya yerde 2 noktada kazık çakılı (Taş koyup boyamak sağlıklı olmasa da tercih edilebilir) halde, “sondaj sıra numarası”, “DEL” ve “YÖN” olarak işaretlenmelidir. İşaretler standart olarak yapılmış olmalı, kafa karışıklığına mahal vermemelidir.

9.2. Sondaj Logunu Yapıp Örnekleyelim

Elde edeceğiniz veriyi bekleyen bir ilerleme veya üretimi sonlandıracağınız bir alanda iseniz karotları tutmak zorunda değilsiniz, bu gibi durumlarda karot sandıklarını olduğu yerde hızlıca inceleyerek ayna/hat örneği gibi hızlıca cevherli bölümleri ayırıp logunu yaptıktan sonra örnekleyin. Eğer karot kasalarında şahit numune kalmasını istiyorsanız veya kalın çapla ilerlediğiniz için örnek başı gramajı düşürmek istiyorsanız kasaları yukarı çıkarıp örneklenecek aralıklardaki karotları kesin. Tek sayfalık bir sondaj logu formunda yine standart olarak aralıklara ait başlangıç-bitiş (From-To) metrajları, litoloji, örnek numaraları, sondaj giriş koordinatları, yön, eğim gibi değerleri girip bunlara ek olarak karot kazanımı (Core recover, CR%), RQD gibi değerleri girin. Numunecinize örnek listesi olarak elinizdeki log formunu verin yada hızlıca birlikte örnekleyin. Numuneci sondaj örnekleme prosedürüne uygun biçimde hızlıca örnekleri torbalayıp talimata göre kalan karotları veya kasaları saklar veya bertaraf eder.

9.3. Örnekleri Teslim Edip Ofis İşlerini Tamamlayalım

Standart QA/QC prosedürünü takiben numuneciniz örneklerinizi laboratuvara numune ibraz formu ile teslim ederken siz de sondaja ait “GC Log”u ilgili dosyanıza girin. Varsa sondaj fotoğraflarını uygun yere kaydedip görüntü isimlerini önceden belirlediğiniz formata göre yazın.

9.4. Sondaj Sonuçlarını Değerlendirelim

Sonuçları dosyaya işleyip, yeraltı üretim planlama departmanına 3 boyutlu dijital halini gönderin ve beklediğiniz kütleyi anlatarak istişare edin. Planlama departmanı değerleri ve potansiyeli ekonomik olarak görüp galeri ilerlemesini uzatmak veya yeni galeri planlamak isteyebilir, bu planı değerlendirip fikirlerinizi paylaşın.

Uzun dönem yeraltı planlamanızda ulaşım yollarının veya rampaların cevher kütlesine paralel dizayn edilmesiyle birlikte tüm katı veya katları kesecek sistematik sondajlar planlayarak hızlıca tamamlayıp cevher galerilerini doğrudan bunlara göre sürebilirsiniz. Bu sondajlardan oluşturulacak modele göre harita-ölçüm (Survey) ile yönleri işaretleyip aynı modelden tenör değerlerini elde edebilirsiniz. Bu tip bir üretime karar vermek için, cevher ondülasyonu ve genç faylanma ile olan sık atım olasılıklarını değerlendirmelisiniz. Arama sondajlarınızdan oluşturduğunuz model üzerinden yapacağınız bu değerlendirmede deneyimli uzmanlar ile toplantılar yapmanız önem taşıyor. Aksi takdirde öngörülmeyen bir çok problemin çıkması, üretim malzemesinin gereksiz yere kirletilmesi ve zaman kayıplarıyla karşılaşabilirsiniz.

10. Yığın Örneklemesi

Tenör kontrol programının en güvensiz örneklemesi olan “yığınlardan rasgele örnekleme”, genellikle üretim esnasında önemli mazeretler gereği diğer örneklemeler icra edilemediğinde yapılır. Bunun yanı sıra kat göçürme veya beklenenden geniş ilerleyen aynalar gibi yüksek tonajlı üretime tenör atamak için yardımcı olması adına da kullanabilirsiniz. Beklemediğiniz ani tenör iniş ve çıkışları veya cevher sonlanmaları için de yığın örneklemelerinden faydalanmanız mümkün.

10.1. Cevher veya Potansiyel Yığınları Örnekleyelim

Jeolog olarak yığından örneklemeye karar kıldığınız malzemeyi numuneci personele bildirin. Numuneci personel bütün yığınları eşit şekilde dolaşarak, hiçbir jeolojik, litolojik, görsel ayrım yapmadan, tümüyle rasgele numune torbalarını doldurmalıdır. Bunu yaparken analiz sonucunda istediğiniz elemente etki etmeyecek malzemeden yapılmış kürek (plastik veya duruma göre metal kuruyemiş küreği) veya darbe dayanıklı eldiven kullanır. Malzemenin büyük çoğunluğunun aşırı büyüklükteki blok boyutlardan oluşması göze çarpıyorsa duruma göre istisnai kırma işlemleri gerekebilir, fakat unutulmamalıdır ki çakıl boyutundaki (~2cm çapında) ve mil içerikli taş miktarı yeterli karışım oranında öbeği temsil ederek kendi içinde öğütülmüş olarak kabul edilebilir. Burada genel kabuller yine istatistiki hesaplarınızla elde edilmelidir. Fikir vermesi açısından 200 tonluk bir kütle için 5 torba / örnek almak, her bir torbayı da optimum 3 kg ağırlığında tutmak üzere 10’ar avuç numune ile doldurmak uygundur. Yani numuneci, 200 tonluk bir külte için öbek üzerinde toplamda en az 50 farklı noktadan 300 ‘er gramlık rasgele örnekleme yapmış oluyor diyebiliriz.

Öbekleri örneklerken mümkün olan en küçük öbeklerle yayılmış olması gerekiyor, dolayısıyla yeraltı kamyonlarının yaptığı nispeten küçük öbeklerden ibaret dökümü örnekleyin. Cevher öbeklerini örnekledikten sonra stok sahasında yerden kazanmak için lastikli yükleyici (loader) ile hızlıca malzemeyi yükselterek toplatabilirsiniz.

10.2. Örnekleri Teslim Edip Ofis İşlerini Tamamlayalım

Jeolog olarak numunecinize refakat etmek zorunda olmadığınız bu örneklemede, alınan numuneleri kontrol edip litolojik açıdan hızlıca inceleyerek tenör kontrol dosyanıza işlemeniz gereken malzeme/ayna adı, örnek numaraları ve litoloji verilerini yazın. Çift örnek alımı yapılmayan bu örneklemede diğer QA/QC unsurları gerekiyorsa ekleyip numune ibraz formu ile numunecinizin laboratuvara teslimatı / gönderimi yapmasını sağlayın.

10.3. Sonuçları İşleyelim, Tenör Atayalım

Analiz sonuçları geldiğinde ayrı yerde tuttuğunuz yığın örnekleri sonuçlarınıza girdiyi yaparak elemnt sonuçlarının aritmetik ortalamasını alarak tenör verin. Alınan örneklerden bir veya bir kaçı istatistiki yorumunuza göre ortalama dağılımın dışında kalıyorsa, aritmetik ortalamaya dahil etmeyin ve bunu not düşün. Akabinde söz konusu cevher kütlesi için diğer tenör kontrol örneklemeleri veya modelden hesapladığınız değerler söz konusu ise bunlar ile yığın örneklemesi sonucunuzun aritmetik ortalamasını alın, kayıtlarınızda ilgili yere atama için dikkate aldığınız unsurları yorum olarak not düşerek sonucu işleyin, malzemeyi vakit kaybetmeden karar verdiğiniz stoklara taşıtın.

11. Taban Örneklemesi

Yeraltı tenör kontrol prosedüründe ara kat üretimi için veya aralıklı ayna örneklemelerine alternatif olarak kullanılsa da zemin temizleme ihtiyacı gereği taban örneklemeleri pek tercih edilmemektedir. Mantığı ve uygulaması ayna/hat örneklemesindeki gibi olup özel koşullarda bu yöntem değerlendirilebilir.

12. Nem Örneklemesi, Kabarma Faktörü ve Spesifik Gravite Örnekleri

Laboratuvara gönderdiğiniz tüm numuneler ilk önce fırına girecek ve kurutulacaktır, dolayısıyla laboratuvardan size gelecek tüm analiz sonuçlarının “kuru kütle” içerisindeki materyal oranı olduğunu unutmayın. Bu sebeple sevkiyat, üretim, stok ve besleme kepçesi nemlerini periyodik olarak bir kayıt dosyası altında tutarak örnekleme yapın. Sevkiyat mesafesinin uzak olduğu ve özellikle yağış oranının yüksek olduğu aylarda kamyon başına birkaç yüz kiloluk ekleme veya tam tersi buharlaşma, binlerce kamyon seferi hesaplandığında, nereden kaybettiğinizi kestiremediğiniz, tespit edilemeyen tonaj farklılıkları çıkartabilir. Ana konudan uzak olan “nem faktörü” hesabı genelde ihmal edilen önemli bir konudur.

Bir başka ihmal edilen önemli konu, ay sonu veya planlı stok sahası malzemeleri ölçümleridir. Bu ölçümlerden elde ettiğiniz rakamın “hacim” olduğunu ve bekleyen malzemede oturmaların söz konusu olacağını, dinamik bir yığın yoğunluğu olma olasılığını unutmayın.

Yerinde yoğunluk değeri (SG – Spesifik gravite) başlı başına değerlendirilmesi gereken çok önemli bir konu olup, “Kaynak Modeli ile Plan ve Üretim Tenörü Uyuşmazlığı” yazımızda detaylı biçimde örneklerle bu konuyu işledik, incelemenizde fayda var. Burada her emtianın ve buna bağlı her cevher minerali oranının özgül ağırlığının işletilen tonaj üzerinde ciddi farklar yaratacağını unutmayın. Hassas hesaplar yapamasanız bile mantıklı kabuller elde ederek işletme tonajını ve ağırlıklı ortalama alacağınız birim kütle tonajını hesaplamanın bir yolunu bulmaya çalışın. Bu konu ister farkında olun ister olmayın, modellemeden itibaren cevheri üretip tesise besleyene dek “tenör ve tonaj” ile sürekli karşınıza çıkacaktır, doğru yöntem için uzman yardımı almanız faydalı olacaktır.

13. Üretim, Stoklama, Tesise Besleme, Satış

Son ürünü inceleyerek, tenör kontrolünde neye dikkat etmeliyiz, hangi verileri tutmalıyız ve kendi sistemimize uyarlamak adına nelere dikkat etmeliyiz bunu kavramamız gerekiyor. Bu başlık aslında başlı başına ayrı bir konu olup, bununla alakalı yayınlayacağımız dokümanda konu detaylı biçimde ele alınacaktır. Şimdilik bu bölümde değineceğimiz kısa açıklamalarla, tutmanız gereken verileri ve kendi sisteminize uyarlamanız, geliştirmemiz gereken konuları kararlaştırabilirsiniz. Bunun sonucunda yönetimsel açıdan işletmenize analitik hakimiyetinizi sağlayarak sorunsuz üretim hedefinize yaklaşmanız söz konusu olacaktır.

Yeraltı üretiminde stoklama alanlarınızı netleştirip, bu stoklara üretimi eklemeyi ve beslemeyi/satışı çıkarmayı dinamik bir tablo dosyası içerisinde (spreadsheet) sürekli takip etmeniz gerekiyor. Bunun için günümüzde her şirketin her bilgisayarında eksik olmayan “Excel” programından faydalanabilirsiniz. Standart tanımlı girdi hücrelerini

bölümlere tanımlayarak, formülize ettiğiniz tablo sayfalarıyla anlık olarak onlarca personelin ortak giriş yaptığı bir dosyayı bilgisayar ağınızda sunucunuz altında oluşturun. Günlük, haftalık, aylık olarak bölüm personellerine girdi yapacağı son tarihleri (deadline) bildirin.

Örnek bir senaryo üzerinden kısaca gitmemiz daha faydalı olacak. Her gün sonu bölümlere ait “öğle” vardiyaları 23:59’da aynı güne ait verileri formülize edilmiş üretim-stok takip dosyasına girer.

Üretim bölümü, çıktığı noktayı, kamyon adedi veya tonajını üretim dosyasına işler,
Maden jeoloji bölümü, ilgili vardiyalarda taşınan malzemelere karşılık gelen tenörü girer,
Tesis veya satış bölümü besleme kepçesi / kantarı veya gönderilen kamyon saylarını girer.
Sabah yönetim toplantısında masaya yatırılmak üzere analitik veriler ve grafiklerle görselleştirilmiş tüm performans verileri tek bir kağıda sığacak şekilde otomatik olarak hazırlanmış olur.

Üretimi gerçekleştirilen malzemeyi gerek yeraltında stoklayın, gerekse dışarıda ara stoklarda bekletin, sonucu verdiğinizde toplam tenörü ve tonajı bilinen öbeklerin üzerine katılacaktır. Bu katılma esnasında karışan stoklar ağırlıklı ortalamaları dinamik olarak alınmak suretiyle, anlık güncel tenör değerleri bilinmelidir. Ayna, topuk, “RC” ve yığın örneklemeleri değerlerini ve eldeki cevher blok modelini kullanarak dikdörtgenler prizması şeklinde kestiğiniz cevherli kaya bloğunu jeolog yorumuyla değerlendirmeniz gerekmektedir.

Cevher stoklarının birden fazla aşamada hesaplarının tutulması söz konusu olabilir. Madencilik çok değişken süreçlerle yapıldığı için paket veya tek sefere mahsus ısmarlama programlarla dosya sistemi kurmak ileriki adımlarda işinizi zorlaştıracaktır. Ayrıca bu uygulamayı bir programcıya yaptırmanız için programlayacak kişinin oryantasyon ile deneyim sağlayıp tüm konuyu anlaması gerekmektedir. Bu sebeple sağlam temelleri atılmış bir dosya sistemi inşa edip, en az bir personelinizin bu konuda uzmanlaşmış olması ve ortak tüm dosyalarda çıkacak sorunları denetlemesi, periyodik bakım ve geliştirmeleri sağlaması açısından faydalı olacaktır. Programlama dillerinde tablo ve dört-işlem ile formülizasyon uygulaması oldukça zor ve kavrama gerektiren bir iş yüküdür. Tabloid, hücre bazlı formülize programlar üzerinden formülize ve programlama destekli uygulamaların başında gelen “Excel” üzerinde ne kadar çok personeli eğitirseniz zamandan kazanırsınız, zamandan kazandıkça personel veri çıkarmada üşenmediği için daha fazla analitik değerlendirme yaparsınız, bunu takiben verimliliğiniz ve her konuda veri hakimiyetiniz şirket olarak artar.

Günlük girdilerden yola çıkarak haftalık ve aylık periyotlarda taslak halde formüllenmiş dosyaları inşa ederek toplantılarınızı daha verimli hale getirmeniz mümkün. Yine aynı dosya sistemine bağlı dinamik formüllerle oluşturulmuş veri girdileri ve matbu sayfalarını önden tanımlayarak vakit kaybetmeden toplatılarda taslak olarak kullanabilirsiniz. Süreç içerisinde yönetim olarak talepleriniz geliştikçe bu sistemi güncelleyerek öz denetimi sağlamış olursunuz. Aylık yönetici raporları tarihe not düşmek adına ve motivasyon için oldukça etkili kayıtlardır. Her ay aynı taslak ve standart metin üzerinden personelinizin bu raporları doldurarak oluşturacağı kitapçıklar arşivinizde tutacağınız en değerli eserler olacaktır.

Cu, Zn, Sb gibi bir takım okside olan stok malzemenin ve oksit içeriği yüksek cevherin işleme performansı flotasyon gibi yöntemlerle oldukça düşük olabiliyor. Bu sebeple tarihli stok tutmanız, stoklarınızı koruma altına almanız, mümkünse periyodik ölçümler yaparak kayıt altına almanız, gerek kendi işleme tesisiniz gerekse satış performansınız için olumlu sonuçlar doğuracaktır. Gerekirse cevher işleme laboratuvar incelemeleri ile süreci kontrol etmeniz de katkı sağlayacaktır. Sorunun kaynağını hızlıca tespit etmek önemli, aksi takdirde tenör kontrol çalışmalarından elde edeceğiniz verilerin güvenilirliğini gereksiz yere inceleme altına alıyor olabilirsiniz.

14. Model Güncellemesi Gerekliliği ve Yatırımcı Bilgilendirme

Cevher modelleme veya blok model yapımı, deneyim, dikkat ve temiz veri gerektiren, bunun için bir çok tutarlılık konrolü ile denetlenen, dolayısıyla zaman alan, bazen aylar süren bir iştir. Bu işi “tenör kontrol” ve “kaynak” modelleme olmak üzere 2 farklı şekilde ele almamız gerekiyor. Tenör kontrol modelini oluşturmada esas amacımız, ürettiğimiz kütlenin harita-ölçüm (survey) sonuçları ile (3 boyutlu, ofset, imalat haritalama vb.) model üzerinden tenörünü hesaplamaktır. Yatırımcı ve yönetimi bilgilendirme amaçlı eldeki (kalan) kaynaklarımıza ait tonaj ve tenörü ilan ettiğimiz ise kaynak modeldir. Bu sebeple her ikisi için de blok model oluştururken, blok boyutları ve tenör kesitirimi için kullanacağımız örnekleme türleri ve istatistik metotlar farklılık gösterecektir.

Yeraltı işletmelerinde daha önceleri tenör kontrol modeli ile tenör atama, model yapımının uzun sürmesi dolayısıyla pek yaygın bir kullanım değildi. Gelişen programlamaya ek, işletmenizde örnekleme kayıtlarını tutarken yapacağınız geliştirmeler, özetle maden jeoloji bölümü olarak yapılandıracağınız sistem, yeraltı tenör kontrol modelinin de oldukça hızlı güncellenebilmesine imkan sağlayabilir. Bununla beraber örnek sayılarınızda ciddi düşüşler elde ederek maliyetleriniz azaltılabilir ve işletme hızınız artırılabilir.

Yeni sondajlar veya ara dolgu (infill) sondajları yaparak kaynak modeli güncelleyip kaynak artışınızı sağlamanızın yanında, belirlenen tarihlere dek işletilen kütlelere ait 3 boyutlu ofsetlerin teşkil ettiği blokları da çıkararak tekrardan kaynak ve rezerv hesabınızın yapılması gerekiyor. Bu tarihleri belirlerken yönetimsel koşulları ve/veya halka arz dönemlerinizi dikkate alabilirsiniz. Son çeyrek öncesi ilan edeceğiniz rezerv miktarınız için ağustos güncellemesi yapmayı hedefliyorsanız bu tarihe dek tüm tenör kontrol örnekleme verilerini hatasız ve öz denetimle modeli güncelleyecek bölüme/personele teslim edin. Verileri paylaştığınızda, örneklemelerin hangi modele ekleneceğini not düşün, bu sayede sonraki güncellemede aynı verileri kullanmamak adına örneklemeleri filtreleyebilmesi için kaynak jeologlarına yardımcı olmuş olacaksınız. Maden üretim bölümü ve harita ölçüm bölümleri modelden çıkarılmak(deplete) üzere üretim ofsetlerini aynı tarihe dek teslim etmelidir. Bunun yanı sıra yıl sonunda da yalnızca üretimleri çıkararak yıl sonu modelini oluşturmanız faydalı olacaktır.

Sonuçlar ve Öneriler

Tenör kontrol programını yönetecek ekip tutarlı olmak ve güven vermek zorundadır. Verdiğiniz her karar için en az bir dayanak noktanız olsun, bu çalışma düzenine alışın ve ekip arkadaşlarınızla olan istişarelerinizi dayanak noktaları üzerinden yapın. Olaylar kötüye gitmeye başladığında tüm askıdaki unsurları etkileyerek, zincirleme tüm sistemi etkileyecektir. Temennilerle ve hissiyatlarla hareket etmeniz tüm başarısızlıklarda sizi işaret edecektir, tanımlanmış sistem ve prosedürleri baz alarak ilerleyin. Bu şekilde kafanız rahat biçimde kendinizden emin hareket edin, maden içerisindeki en kritik görevi ifa ederken diğer bölüm arkadaşlarınıza tutarlılık sergilemiş ve güven aşılamış olun.

İş adımlarını sürekli analiz ederek prosedür ve talimatlarınızı oluşturun, deneyimlerinizle güncelleyin ve personeli bilgilendirin. Jeolog, formen, sondör ve numunecilerin inisiyatif kullanmasına mümkün olduğu kadar mahal vermeyin, tüm adımları tanımlayarak iş akışını seçeneklerle sınırlandırın. Mümkünse temiz başlangıç yapın, ya da iş akışınızı incelemek üzere deneyimli uzmanlardan yardım alın.

Bölüm içi ve bölümler arası iletişimi e-posta, yazışmalar ile sağlayın. 3 boyutlu cevher kütlesi / örnekleme / dizayn dosyalarınızı, analiz sonuçlarını, plan yorumlarınızı ve isteklerinizi yasalarca tanınan bu yazışma kanalından birbirinizle ve diğer bölümlerle paylaşın. Böylelikle hiçbir söz havada kalmayacak, yapılacak iş, sorumlusuna tarih ve saat damgası (timestamp) ile atanmış olacak. Ayrıca konuşma dilinde telafisi olmayan anlık iletişim kazalarının kişilere zarar vermesinin önüne geçmiş olacaksınız. Vardiyalı çalışma sisteminde ve çok fazla personelin aynı konu üzerinde çalışmasında bilgi akışını akıcı biçimde gerçekleştirmiş olacaksınız. Buna alışın, etrafınızdaki herkesi alıştırın, insanların benimsemesi çok uzun sürmeyecek.

Yaptığınız örneklemelerde dokusal ve zonal devamlılığı olan tenör gruplarını takip edip, sonraki örneklemelerinizde veya stok sahalarınızdan el örneği alıp ofise getirerek jeolog ve numunecilerinizi bilgilendirin, el örneklerini fotoğraflayıp kaydedin.

Maden jeoloji bölümü olarak cevher hakkında en çok bilgiye siz erişmelisiniz, kişisel gelişiminiz açısından da önemli olan bu imkandan kendinizi mahrum bırakmayın. Yeraltı ilerlemelerinde karşılaşacağınız veya yakından geçecek arama sondajlarını projenizden takip edin, bunlardan elde edilen log verisi ve karot fotoğrafları ile yeraltı açıklığında gördüklerinizi kıyaslayın. 6-10 santimetre çaplı karotlardan elde ettiklerinizle, gerçektekini kıyaslayarak nasıl bir durumla karşı karşıya olduğunuzu değerlendirin. Bu sayede hayatınızın geri kalanında yapacağınız sondajlarda her bozuk zemini fay olarak nitelendirmeyeceksiniz, cevher yapısına daha fazla hakim olarak daha iyi sondaj planları yapabileceksiniz, veya daha fazla jeolojik ve jeoteknik bir çok konuyu keşfedebilirsiniz.

Şirketinizdeki arama jeologlarını yeraltına indirin, ve mümkünse ilk eğitimlerini yeraltı ve açık işletme ortamlarında tamamlayın. Cevher modelinizi, konseptlerinizi, dokusal tespitlerinizi gösterin ve bir cevher yatağının nasıl oluştuğunu anlamalarını sağlayın. Üretildiği yerde taze yüzlekler üzerinden ve 3 boyutlu modelden cevher yapısını görmek, anlamak emsalsiz deneyimlerdir. Mümkünse diğer şirketlerle yapacağınız protokoller ile personelinize gözlemleme ve öğrenme imkanı sağlayın. Bir jeologa bulması gerektiği şeyi göstermeden aramasını beklemeyin.

İş güvenliği bölümleri başta olmak üzere, üretim bölümlerinin birbirlerinin yaptığı kritik işleri oryantasyon döneminde az da olsa öğrenmelerini sağlayn. Bölümlerin yaptığı işleri talimatlandırması, personelin daha az inisiyatif almasını ve talimatın kenarda bir yerde yazdığını bilmesi ile işin sorunsuz icra edilmesini sağlayacaktır. Talimatlandırma uzun ve zor bir süreç, fakat elde ettiğimiz deneyimler beklentimizin ötesinde olumlu sonuçlar sağladı, denemenizde fayda var.

Tenör kontrol çalışmalarında yaptığınız kanal örneklemelerindeki değerler üzerinden, ağırlıklı ortalama ile elde ettiğiniz ortalama malzeme tenörleri son ürünle tutarlı olmayabilir. Zira tesis, cevher işlerken belirli bir tenör değerinin altını doğrudan kaçırabilir ve bu tenör bandını siz ağırlıklı ortalamaya dahil ederek önerilen tenörü az da olsa yukarı çekmiş olabilirsiniz. Minimum geri kazanım (recovery) değeri altında kalan cevhere karışmış pasa ortalamalarını dikkate almayı ihmal etmeyin, gerekiyorsa hesaplama formüllerinizde düzenlemeler yaparak önereceğiniz tenörü gerçeğe yaklaştırmaya çalışın.

Yeraltında tenör kontrol çalışmaları hem fiziksel hem zihinsel yeterlilik gerektiriyor. Yorgunluk ve konsantrasyon dağınıklığı beklemediğiniz basit işleri her türlü kazaya açık hale getirebilir.

Tüm adımlarda da dönüp dolaşıp değinildiği üzere, jeolojik amaçla layıkıyla yapılmış ve düzenli arşivlenmiş yeraltı ayna haritaları, tenör kontrol kontrol programınızın temelini teşkil ediyor.

Maden arama, modelleme, işletme ve iş geliştirme deneyimlerinizle yazıda konu edilenler örtüşebilir, çözüm teşkil edebilir. Fakat işiniz özelinde birçok etkenin farklı sorunları beraberinde getireceğini unutmayın. Bu sebeple, potansiyeli en verimli şekilde kazanca dönüştürmek için tüm verileri bir arada değerlendirmek üzere uzman danışmanlardan destek alınız.

Yazılar hakkında merak ettikleriniz, teknik destek ve danışmanlık için iletişim sayfamızdan bize ulaşabilirsiniz.

İLETİŞİM

Sitemizden alıntı ve kopyalama yapmadan önce info@gmrtc.com adresiyle iletişime geçebilirsiniz.

SİTE HARİTASI

GMRTC (www.gmrtc.com) internet sitesindeki tüm unsurlar (yazılar, yorumlar, videolar, görüntüler) aksi belirtilmedikçe GMRTC ürünüdür ve ilgilenen yatırımcılara, profesyonellere ve öğrencilere fikir vermesi amacıyla yayınlanmaktadır. Süreciniz içinde gelişebilecek herhangi bir detay, bu sitede ilgilendiğiniz konuyu etkileyecektir; bu sebeple doğacak zararlarınızdan GMRTC (www.gmrtc.com) sorumlu değildir. Verilen bilgilerle fikir edinmeniz, karar almadan önce tüm verilerinizle uzmanlara danışmanız önerilir.