Maden Kaynak Raporlamada Yapılan Düzenbazlıklar ve Önlemleri
Ruhsat veya proje alım-satım kararını vermek zor, zira yeraltındaki kaynak miktarının yoruma açık olmasıyla birlikte çok az kişinin hakim olabildiği teknik açıdan bir çok detay söz konusu. Yatırımcı ve yöneticilerin yumuşak karnı olan bu durum, sıklıkla madencilik yatırımlarını düzenbazlıklarla karşı karşıya bırakıyor. Bu yazımızda temel olarak raporlamada yapılan düzenbazlıkları ve bunlara karşı alınabilecek önlemleri ele alıyoruz.
“JORC raporu, NI 43-101 raporu, UMREK raporu, vb.“ tabiriyle?! elden ele dolaşan dokümanların varlığı, ilgili projelerden olumlu sonuçlar alınacağı anlamını taşımaz.
1. Giriş
İster yeni bir başlangıç, ister işleyen projeleri olan büyük bir madencilik portföyünü yönetiyor olun, sermayeniz ve hedeflerinize uygun bir strateji belirleyip bunu ayakta tutma gerekliliklerini yerine getirerek ilerlemeniz gerektiğini unutmayın. Konsantrasyonunuz dağılması, şirketinizi tüm düzenbazlıklara karşı açık hale getirecektir.
İtibarlı kurumlarca yetkinliğini akredite etmiş, maden, jeoloji, proses, çevre, inşaat mühendisleri yanı sıra sosyologlardan hukukçulara bir çok profesyonel bu raporlarda ilgili bölümlere imza atabiliyorlar. Maden kaynakları raporlarına itibar edilerek alım/satım yapılması sonucu yaşanabilecek sorunları ve yatırım kararı öncesi dikkat edilerek alınabilecek önlemleri madde madde inceleyelim.
Herkes modelleme yapabilir veya rapor yazabilir, fakat bu raporların kabul edilebilir olabilmesi için otoritelerce onaylı kişiler tarafından belirli standartlarda imza altına alınması gerekecektir. Raporlama verilerinizi kurumlara veya halka sunmayacak olsanız dahi, çalışmalarınızın teknik açıdan söz konusu standartlara uygun başlatılıp devam ettirilmesi şirketinize her konuda fayda sağlayacaktır.
Madencilikte Akılcı Yatırım Stratejisi ‘ni incelemeniz maden yatırımlarıyla alakalı sağlam bir temel için ilham verici olabilir.
Madencilik için “rapor” nedir?
Madencilikte bilgi aktarma ihtiyacı duyulan konularda yapılan araştırma, inceleme, modelleme sonuçlarını bildiren yazılı dokümanlar veya farklı türde medyadalarda yayınlanan ilanlardır. Raporlama, halkı bilgilendirme amaçlı periyodik bir yayın da olabilir, spesifik bir teknik incelemenin kitapçık halinde basılarak yalnızca belirli bir zümreye servisi de olabilir.
Maden arama ve işletme projeleri bölgesel ölçekte şirket stratejilerinin ürünleridir. Mineral kaynağının tespiti ve bu keşif hakkındaki bilgilerin gizli tutulması şirket politikasıdır. Şirket, istediği raporu gizlilik sözleşmesi ile paylaşabilir, kamuyu bilgilendirme gereği hasıl olursa belirli konu başlıklarını açık yayına kapatabilir.
Modellemeye, raporlamaya veya raporlara neden ihtiyaç duyduğunuzu başta netleştirmelisiniz.
2. Temel Raporlama Standartları ve Yetkin Kişi Tanımına Uygunsuzluk
Uluslar, CRIRSCO çatısı altında belirli taslakları kullanarak delege ettiği kurumlarla (NRO) kendi raporlama kodlarını/standartlarını (NRO Codes) yayınlarlar, bu raporları veya verileri sunacak profesyonelleri onaylarlar. Bu kodlarla uyumlu olduğu belirtilen raporlar, maden kaynaklarına dair yayınların sunumunda güvence teşkil ederler. Şeffaflık, kapsamlılık, yetkinlik ilkeleriyle kontrol altında tutulmaya çalışılsa da, teknik olarak suistimale açık olan raporlamayı ancak etik değerler koruyabilmektedir.
2.1. Sunulacağı kurumun itibar edebileceği standartlarda / kodlarda raporlamanın yapıldığının teyit edilmesi.
Önlem: Raporu veya veriyi sunacağınız kurumun, raporun uyumlu olarak yazıldığı kodu kabul edip etmeyeceğini başta belirleyiniz (Örnek: JORC-uyumlu rapor). Genellikle kabul gören CRIRSCO çatısı altındaki ulusal raporlama organizasyonlarının (NRO) isimlendirdiği kodların güncel halini CRIRSCO web sitesi üzerinden veya kodun kendi internet sitesi üzerinden teyit edebilirsiniz.
Verilen fotoğrafta kurumlar tarafından kabul edilebilir CRIRSCO çatısı altındaki raporlama organizasyonu, ilgili ülkeleri ve kod / standart adını bulabilirsiniz.
2.2. Raporu sunacak, yetkin kişi olarak raporu imzalayacak / onaylayacak profesyonelin (Competent Person, vb.) ilgili konuda yetkinliğinin bulunmaması.
Önlem: Raporlamayı veya belgelemeyi yapacak, belirli bir çalışmayı yöneterek veriyi sunacak profesyonelin, raporlamanın uyumlu olarak yapıldığı belirtilen kod içerisinde tanımlı yetkinliği sağlaması gerekmektedir. Raporda yetkin kişi onay sayfasında imzası bulunacak profesyonele ait “onay formu” nun incelenerek yetkinliğin teyit edilmesi ve mümkünse üyesi olduğu kurumun (RPO) üye listesi / web sitesi üzerinden üye adı veya numarasıyla aktifliğinin doğrulanması gerekmektedir.
Örnek yetkin kişi profili: Raporlamaya konu mineralizasyon ve raporlama konusunda (Kaynak tahmini, arama verileri sunma vb.) belirli süre (en az 5 veya 7 yıl) deneyimli, bunların yanı sıra ilgili kod tarafından tanınan “üyelikten çıkarma ve yaptırıma tabi tutma” yetkisine sahip itibarlı bir organizasyona (RPO) etkin üye olma zorunluluğu bulunmaktadır. Etik ilkelere sahip üye olunan kurum genellikle profesyonelden öz geçmiş ve en az 2 adet üyenin kefil olmasını talep eder. Her kodun farklı “Yetkin Kişi” tanımı olabilir, NRO web sitelerinden ilgili kodların güncel halini incelemeniz faydalı olacaktır (JORC için tıklayın).
2.3. Raporlama konusunun dışına çıkılması.
Önlem: Yatırımcılara, halka, ilgili kişilere sunulacak raporun ana konusunun açıkça belirtilmesi ve konuyla alakalı tüm verilerin şeffaf biçimde verilmesi gerekmektedir. “Arama hedefleri, arama sonuçları, maden kaynakları, cevher rezervleri veya teknik çalışmaların sonuçları” sıklıkla kullanılan konulardır, bunlarla sınırlı olmamakla beraber, raporun yazıldığı konu başlıklarında yetkinlik esas alınarak dışına taşılmamalıdır.
3. Modelden Elde Edilen Kaynak Tonajı (Hacim) ve Tenöründe Manipülasyon
Maden kaynak ve rezerv tahminlerinde kullanılacak katı modeller ve blok modeller üzerinde yapılan abartma en yaygın düzenbazlık yöntemidir. Maden sahasının verimliliği ve potansiyelinin, dolayısıyla elde edilebilecek tahmini gelirin abartılması, bu verileri inceleyen yatırımcı ve yöneticilerde ilgi yaratarak aldanmalarına sebep olacaktır.
Bu başlık altındaki tüm kriterler oldukça kritiktir ve bunun için değerlendireceğiniz projeye ait kaynak verilerinin elde edildiği “model”in incelenmek üzere dijital halde (3D) verilerinin alınması gerektiğini unutmayın.
Bu konuda detaylar için Maden Kaynakları Modelleme için Temel Kavramlar yazımıza ve videosuna göz atmanızda fayda var.
Not: 5.3. No’lu maddede değinilen, yoğunluk değerlerinin tonaj üzerindeki etkisi de bu alana dahil edilebilir.
3.1. Kaynak verilerinin elde edileceği kaynak/rezerv modelinde beklentinin oldukça üzerinde tenör yığışımları veya ani yükseliş ve düşüşlerle görülen tutarsızlıklar.
Önlem: Yeterli miktarda, uygun standart aralıklarda ve kütle üzerinde uygun sıklıkta örneklemenin ve kalite güvencesi / kalite kontrol (QA/QC) numunelerinin düzenli kullanıldığının doğrulanması, karothane süreç akışının incelenmesi, sondajlardan ve sahadan şahit numuneler bizzat alınarak uluslararası akreditasyona sahip laboratuvarlarda analize gönderilmesi. Sondaj veya örnekleme loglarında standart bölme aralıklarına bağlı kalınıp kalınmadığının denetlenmesi.
3.2. Sondajlar üzerinde veya dışında “nedeni olmayan” ekstra noktalar eklenerek, cevher doğrultu ve eğimleriyle oynanarak, paralel/uzanımlı ikincil cevher kütlelerinin araları doluymuşçasına birleştirilerek katı modelin (wireframe) şişirilmesi.
Önlem: Sondaj logları ve örnekleme verileriyle, karot fotoğraflarının deneyimli bir kaynak jeologu tarafından incelenmesi, mümkünse sahada gözlemler yapılması.
3.3. Sondajlarda kesilen sürekliliği geniş düşük tenörlü geniş hacimli zonların, çok yüksek tenörlü dar hacimlerle aynı katı model içerisine alınarak blok modelde tenör kestiriminin birlikte yapılmasıyla ortalama tenörün yükseltilmesi.
Önlem: Mümkünse karothane, saha çalışmalarıyla, maden işletme esnasında ise tenör kontrol numuneleri, sondajlar ve karot fotoğrafları üzerinden mineralizasyonu inceleyek düşük tenörlü zonların ayırtlanması, çok yüksek tenörlü zonların trendlerinin belirlenmesi ve katı modellerin ayrılarak blok model yapılması.
İşletme için kullanılacak sınır tenöründen (Cut-off grade) bağımsız, arama projesinin olgunlaşmaya başladığı andan itibaren kaynak sınır tenörü belirlenmeli ve bu tenörün altında kesilen değerlerin bulunduğu lokasyonlar yorumlanarak katı model içerisine dahil edilmemesi, blok model hesabında kullanılmaması gerekir. Buna kısa bir örnek vermek gerekirse, bir sondajda kesilen bir kaç metrelik “ROM tenör”ün öncesi ve sonrasında onlarca metre kesilmiş “çok düşük tenör” modellemeye dahil edildiğinde hacim şişecek ve birlikte değerlendirilerek yapılan tenör tahmini sonrası kaynak abartılmış olacaktır. Özellikle kümelenme gösteren bazı cevherleşme türlerinde (Antimon (Sb), Cu, Pb, Cr, vb.) bu durum sıkça gözlenmektedir.
3.4. Sondaj ve örneklemeler arası mesafenin, söz konusu cevherleşme özelinde birlikte değerlendirilme sınırlarını aşması veya aralara yapılan sondajlardan (infill veya arama) düşük tenör elde edilenlerin saklanarak/çıkartılarak kaynak hesabında kullanılan modeli oluştururken kullanılacak verilere dahil edilmemesi.
Önlem: Kaynak jeologlarının, sondajların cevhere giriş yaptığı noktaların birbirine olan ortalama mesafesini nedenleriyle sorgulaması (Sondajlama ızgarası aralıkları – grid spacing), hava fotoğrafları yardımıyla sahadaki sondaj lokasyonlarının taranması ve mümkünse sondaj yapılması beklenen fakat veriler arasında dijital olarak kaydı bulunmayan lokasyonlarda inceleme yapılması.
3.5. Model (Blok) için seçilen tahmin yönteminin ve kestirim uygulama yönlerinin cevherleşme dinamikleriyle uyuşmaması.
Önlem: Deneyimli kaynak jeologlarının sondaj karotlarıyla ve cevherleşme türüyle birlikte tüm projeyi incelemesi, mineralizasyon dinamiklerine göre emtia dağılımı yönlerinin ve ivmesinin tespit edilmesi.
3.6. Raporlama standartlarına uygun kaynak/rezerv sınıflaması tablolarının anlaşılır biçimde verilmemesi.
Önlem: Kaynak sınıflamasına dair rakamların sondajlarla blok model üzerinden hesaplanarak teyit edilmesi. Sınıflandırmada kullanılan sondaj ağı ve minimum örnek miktarı etkileşimi ile ağ içindeki optimum mesafelerin yer aldığı tablonun incelenmesi. “Mümkün” (inferred – rescat3) olarak belirtilenden başka bir sınıfa ait kayda değer rakam sunulmaması söz konusuyla bunun sorgulanması.
Bu konuda detaylar için Raporlama için Maden Kaynak ve Rezerv Sınıflandırması‘na göz atmanızda fayda var.
3.7. Sondajlanan alanın dışına doğru katı modelin aşırı genişletilmesi.
Önlem: Mineralizasyon türüne göre emsal uzatma standartlarının belirlenmesi esastır. Cevherleşme türünü ve alterasyon boyutunu incelemek amacıyla sahada gözlem yapılması, bölgesel dinamiklerle sondajların 3 boyutlu ortamda incelenmesi.
3.8. Faylar, budinaj yapıları ve merceklerin aralarının katı modelde kesintiye uğratılmaması.
Önlem: Arama faaliyetleri gözlem kayıtlarının incelenmesi, yapısal öğelerin doğrultu/eğim değerleri kullanılarak uzatılıp sondajları veya işletmelerle kesiştiğinin sorgulanması. Sondaj logları, karot fotoğraflarıyla ve varsa işletme haritalarıyla 3 boyutlu dijital ortamda incelenerek cevher kütlesinin bu yapısallarla ilişkisinin ortaya konulması, fayların cevherde yapabileceği atımların ve modele etkisinin tespit edilmesi.
Belirlenen cevherleşme türüne göre incelenecek cevher kütlesinin kümelenme, mercek yapısı, budinaj ve stratigrafik sınırlama gibi özelliklerinin ortaya konulması için varsa işletmede yerinde gözlemlerin icra edilmesi. Ruhsat sahasnda işletme yoksa bölgedeki diğer işletme, yarma veya açık yüzleklerin yerinde incelenmesi. Beklenen yapısal özelliklerin modele yansıtıldığına emin olunması.
Arama faaliyetlerinde elde edilen gözlem kayıtlarının, sondaj kayıtlarının (sondaj logları) ve karot fotoğraflarının, açık ocak ve yeraltı işletmelerindeki jeolojik harita kayıtlarının en uygun şekilde yapılması önemlidir. Bu kayıtlar sayesinde gerçeğe en yakın modeller elde edilir, kaynak potansiyelinin genişleyebileceği yönler tayin edilir. Bu konuda özellikle işletme deneyimi fazla olan yapısal jeolojiye hakim uzmanlardan destek istemeniz faydalı olacaktır.
Fayların sahada tespiti ve açık ocakta veya yeraltında haritalanarak kaydedilmesi için aşağıdaki makaleleri inceleyebilirsiniz.
Sahada Fay Nasıl Tespit Edilir?
3.9. Bonus: 3 sondajla (Ya da 5, hatta 7) kaynak tespiti olmaz…
Önlem: İnceleyin, karar vermeyin.
Bu konuda detaylar için Maden Kaynaklarını Katı Modelleme Yöntemleri “Wireframing”e göz atmanızda fayda var.
4. Örnekleme, Analiz, Ölçüm ve Fotoğraflamada Uygunsuzluk ve Manipülasyon
Kaynak ve rezerv tahminlerini yanıltıcı hale getirmek, metalürjik test sonuçlarını yüzeysel yorumlamak veya çevresel etkileri inceleme amaçlı başka kaynaklardan örnekler almak gibi manipülasyonlar, madenin gerçek potansiyelini veya işletilebilirlik parametrelerini olduğundan farklı gösterebilir.
4.1. Kullanılan örnekleme ve analiz yöntemlerinin adlarının ve tanımlarının yapılmaması.
Önlem: Örnekleme ve analiz yöntemlerinin nasıl yapıldığının bilinmesi elzemdir, atıfta bulunan proje veya laboratuvar ile iletişime geçilerek detayların öğrenilmesi. Raporda fazla sayfa gözüksün diye gereksizce uzun verilen kopyala-yapıştır metinlerin hamiline sorularak metodun net biçimde anlaşılması.
4.2. Kalite kontrol ve kalite güvencesi ([EN] QA/QC – [TR] KK/KG) numunelerinin düzenli veya yeterli aralıkta kullanılmamış olması, kayıtlarının düzenli tutulmamış olması.
Önlem: Belirli periyotlarda önceden değeri bilinen sertifikalı standart numune ekleme, belirli periyotlarda aynı aralıktan ekstra bir örnek daha alarak ekleme, her sondaj örneklemesi sonuna bir boş örnek alındığının denetlenmesi. Ayrıca laboratuvarın düzenli periyotta (örneğin her 5 örnekte bir) yapılan analizleri 2. kez okuyarak ilerlediğine dair teyit alınması.
4.3. Örneklemelerin, yeterli eğitimi almış personel tarafından titizlikle denetim altında yapılmamış olması.
Önlem: Sahada ve karothanede proje personeliyle ve yöneticileriyle iş akışı içerisinde olağan şekilde vakit geçirilerek prosedürlerinin ve alışkanlıklarının incelenmesi, örnek hazırlama için kullandıkları oda, ekipman ve sarf malzemelerinin uygunluklarının ve temizliklerinin denetlenmesi. Mümkünse sahada yapılan kanal, hat, çukur örneklemesi lokasyonlarının veya sistematik toprak örneklemesi lokasyonlarının, örnekleme öncesi ve sonrası fotoğraflarının incelenmesi, personelden kullanılan metotlar hakkında detaylı bilgi alınması.
Personelin, özellikle hassas emtia analizlerinde (Au) örneğe temas etmesiyle analiz sonucunu doğrudan manipüle edecek takı veya ekipman kullanma alışkanlığının denetlenmesi.
Karot numuneleri kesiminde, litoloji konumuna özen göstererek eşit parçalar elde etmeye özen gösterdiğine emin olunması. Yüksek tenörlü sondaj örneklerinin alındığı aralıklarda, örnekleme sonrası kasada kalan numunelerin karot fotoğraflarıyla karşılaştırılması.
Ayrıca Maden Arama Saha Çalışmalarında Hat ve Kanal Örneklemesi‘ni incelemenizde fayda var.
4.4. Analizlerin yapıldığı laboratuvarın ilgili emtia veya materyalde yaptığı analizin akreditasyonunun olmaması.
Önlem: Laboratuvarın söz konusu emtiada yapılan analiz yöntemi için elde ettiği sertifikanın analiz yapılan tarihte aktif olduğunun akredite eden kurumun web sitesinden sorgulanması veya yazılı olarak teyit edilmesi. Analiz sonuçlarında ilgili laboratuvarın verdiği kodun karşılık geldiği analiz metodunda, ilgili emtia için yanılma payının sorgulanması, sülfür içeriğinin analiz yöntemini etkileme potansiyelinin gözetilmesi. Mümkünse yerinde, laboratuvar numune hazırlama alanı temizliğinin ve bağımsız denetim kayıtlarının incelenmesi.
4.5. Karot kasalarında veya fotoğraflarında olağan dışı aykırı litolojinin gözlenmesi.
Önlem: Sondajların cevher kesilen bölümünün olduğundan daha geniş gösterilmesine karşın, anormallik tespit edilen aralıklarda şahit karotlar üzerinde litolojik ve jeoteknik açıdan incelemelerin yapılması, ardışık analiz sonuçlarında hedef emtia dışındaki verilerin de karşılaştırılması.
Kasalardaki/haznelerdeki karotların sondaj çamurundan arındırılıp temizlenerek fotoğraflandığına emin olunması, fotoğrafların standart renk ve ışık altında ve net biçimde fotoğraflandığının gözlenmesi.
5. Fizibilite ve Maliyet Analizi için Sunulan Verilerde Şeffaf Olunmaması
Arama faaliyetlerinin belirli olgunluğa ulaşmasıyla birlikte teknik uygulanabilirlik analizi yapılarak işletme ve cevher işleme yöntemlerinin seçimine geçilir. Bu aşama sonrası yeraltı ve açık ocak planlarının yapılabilmesi için gereken tüm parametrelerin yayını suistimale açık olmakla birlikte olumsuz da olsa bilginin şeffaf biçimde paylaşılmaması da kusur teşkil eder. Teknik raporlarda, bu adımdan sonra işlenen konu başlıkları çoğunlukla işletme projesi ve sonrası safhalar için söz konusu olacaktır.
5.1. Mülkiyet, sermaye ve işletmenin belirtildiği gibi olmaması.
Önlem: Arama ve işletme ruhsatlarının, saha mülkiyetlerinin yanı sıra varsa izinlerin ilgili kurumlar aracılığıyla doğrulanması. İşletme söz konusuysa açık ocak / yeraltı ve mümkünse cevher hazırlama faaliyetlerinin, stok sahalarının ve taahüt edilen tüm birimlerin yerinde görülmesi, ileriki safhalar için makina parkının ruhsatlarının incelenmesi.
5.2. Cevherleşmenin, proses açısından kritik kimyasal özelliklerinin (Oksitli, sülfürlü, killi, vb.) ortaya konulması amacıyla metalürjik örneklemesinin yapılmamış olması.
Önlem: Jeologların model ile alınan örnek lokasyonlarını/sondajları karşılaştırması ve mümkünse stoklanmış pilot üretimi inceleyip cevher mikroskopisi için örnekler alması. Proses mühendislerinin jeometalürjistlerle karotlardan veya sahadan metalürjik örnek seçimi yaparak istenilen testlerin yapılması için laboratuvarlara göndermesi.
5.3. Yerinde yoğunluk (SG) ve yığın yoğunluğu değerlerinde manipülasyonun tespit edilmesi.
Önlem: Modelden “hacim” olarak elde edilen kaynak miktarını tonaja çevirmek için kullanılan yoğunluk değerlerinin veya stok sahalarındaki tüvenan cevherin hesaplanması için kullanılacak olan yoğunluk değerleri tespit yönteminin sorgulanması. Doğru yöntemin titizlikle uygulandığının yerinde gözlenmesi, kullanılan sondaj numunelerin metre aralıklarının ve fotoğraf kayıtlarının incelenmesi, mümkünse şahit numuneler üzerinden testlerin tekrar edilmesi.
Bu konuda detaylar için Kaynak Model, Plan, Üretim Tenörleri Uyuşmazlığı: “SG” Yoğunluk Tayini ‘ne göz atmanızda fayda var.
5.4. İşletme yöntemi açısından jeoteknik ve jeolojik çalışmaların yetersiz verilmesi.
Önlem: Proje sahasındaki önemli faylar ve alterasyon haritalarıyla desteklenmiş jeolojik ve jeoteknik çalışmaların incelenmesi. Açık işletme şev açıları hesaplamaları veya yeraltı ilerleme tahkimatı gibi maliyeti doğrudan etkileyecek konu başlıkları için özel çalışmaların sektörler için ayrı ayrı detaylarıyla verildiğine emin olunması.
Ocak planı yapılması olası bölgede cevherle birlikte çkarılması olası kil veya baz metaller sülfitler gibi istenmeyen mineral oranlarının net ve açıkça verildiğine emin olunması. Pasa, stok, liç veya baraj gibi büyük kütlelerin istifleneceği sahaların planlandığı alanlardaki zemin etüdü raporuna açıkça değinildiğinin doğrulanması.
Bu konuda teknik detaylar için:
Açık İşletme Madenciliğinde Fayların Neden Olduğu Tehlikeler
Yeraltı İşletmelerinde Faylar Hangi Risklere Sebep Olabilir?
Sahada Fay Nasıl Tespit Edilir? yazılarına ve videolara göz atmanızda fayda var.
5.5. Bağımsız denetimlerin engellenmesi veya olumsuz unsurlara dair delillerin karartılması/değiştirilmesi.
Önlem: Yerinde veya dijital olarak proje denetiminde tespit edilen en ufak şüpheli durumun dahi üzerine gidilmesi. Projenin ilerlemesi amacıyla geçmişte farklı konularda uygulanan, fakat raporlarda belirtilmemiş konular için geçici çözümlerin kalıcı olanlarıyla değiştirilmesi gerektiğine dair şerh koyulması. Proje sorumlularıyla hiçbir aşamada polemiğe girilmemesi.
5.6. Lojistik, ulaşım, inşaat, altyapı ve mevsimsel imkansızlıklarının açıkça belirtilmemesi.
Önlem: Proje sahasının mevsimsel ve idari tüm dinamiklerinin yıllık ölçekte baz alınarak irdelenmesi. Yayla, yağmur vb. iklimsel koşulların çalışmaya elverişliliğinin yanı sıra, mevsimsel olarak ilgili idari otoritenin elektik, su, bağlantı gibi altyapı destek taahütlerinin yıl içerisindeki sürekliliğinin sorgulanması. Arama projesi safhasında sondaj için gerekli su tedarikinin özellikle kurak mevsimlerdeki durumunun ve proje sahasının kotu ile birlikte değerlendirilmesi. İnşaat veya tesis proje mühendisleri ile istişare edilerek ihtiyaçlar gözetilerek, proje yapılarının maliyete etkileri hakkında temel bilgi alınması.
5.7. İşletme projesi söz konusuysa birim maliyetler ve performans istatistiklerinin tablo halinde verilmemiş olması.
Önlem: Hesaplamalarda kullanılan ilgili tüm orta vadeli döviz kuru, emtia fiyat kabulü yanı sıra, ton başına düşen; ocaktan çıkarma maliyeti, proses maliyeti, genel yönetim giderleri, vb. tüm giderlerin tablo halde istenmesi. Mümkünse proje geçmişinde yıllara ait üretim, maliyet ve kazanç tablosunun talep edilmesi.
5.8. Arama veya işletme projesi geçmişine dair bilginin verilmemesi.
Önlem: Özellikle eski işletme söz konusuysa, vakit kaybetmeden tüm yeraltı açıklıklarının harita-ölçüm ekibi tarafından dijital halde haritalanması, üretim imalat haritasının yerinde incelenmesi ve kaynak/rezerv modelinden düşülüp düşülmediğinin tespitinin yapılması. Ayrıca harita-ölçüm personeliyle yerinde (açık ocak, yeraltı, tesis ve arama sahası) tespitle izinsiz alanda veya mücavir ruhsatta kazı, inşaat, sondaj gibi sonradan bağlayıcı olabilecek bir işlem icra edilmiş mi sorgulanması.
6. Çevresel ve Sosyolojik Faktörlerin Açıkça Belirtilmemesi
Doğa ve insan ihtiyaçlarını doğrudan bir araya getiren madenciliğin, kanunlar tarafından ve sosyal açıdan sınırlandırmalara tabi olması kaçınılmaz. Her bölgeye özgü dinamikler ve idari otoritelerin farklılık gösteren kararları sonucu maalesef ki ruhsat ve proje sahalarının standart kararlara tabi olmadığını söyleyebiliriz. Genellikle yerel halk, kurum ve profesyonellerce ortaya konulabilen fakat raporlamada samimi açıklamalarla belirtilmeyen bir çok unsur bu başlık altında karşımıza çıkıyor.
6.1. İdari izinler, çalışma izinleri (GSM) ve çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) “olumlu” raporunun bölge geneli için sorun teşkil ettiğine dair ibare bulunmaması veya raporda konuya değinilmemesi.
Önlem: Kanuni ve siyasi otoritenin bölgesel olarak madenciliğe bakış açısının geçmişteki örneklerinin araştırılarak, yerel çevre ve/veya hukuk danışmanlarıyla iletişime geçilerek fikir alınması.
6.2. Sit, Doğa koruma alanları, baraj havzaları veya rehabilitasyon için söz konusu olabilecek özel durumların belirtilmemesi.
Önlem: Ruhsat sahası ve cevherleşme yönelimi gözetilerek sınırların dijital ortamda kontrol edilmesi. Cevherleşmenin jeokimyası gereği öngörülüyorsa, hidrojeolojik çalışmalar ve asit kaya drenajı testlerinin yapılması veya teyit edilmesi. Proje veya bölge geçmişinde verilen emsal kararların incelenmesi ve danışmanlık alınması. Flora ve fauna değerlendirilerek işletme sonrası rehabilitasyon sürecinde olağan dışı zorluk ve maddi yük olasılığı için ziraat mühendislerinden fikir alınması.
6.3. Raporda belirtilmemesine rağmen arama veya proje sahasıyla alakalı yöre halkının şikayetçi olduğu duyumunun alınması.
Önlem: Yöre halkıyla hemhal olunarak, halk, kamu kurumları veya esnafa verilen taahütlerin tespit edilmesi, şikayet edilen konularda çözümün getireceği külfetin göz önünde bulundurulması.
Proje başlamadan önce, ileride oluşabilecek örf, adet ve hukuk normlarına aykırılıkların tespiti veya projenin devreye alınmasında yaşanacak duraksamalar ile alakalı hukukçulardan görüş alınması.
6.4. Yöre halkının iş gücü ve iş güvenliği hassasiyeti yanı sıra işletme veya kamp içi sosyal imkanlardan söz edilmemesi.
Önlem: İş güvenliği, insan kaynakları, halkla ilişkiler personelinin icraatleri sorgulanmalı, personele tanınan soyunma odaları, yatakhane, sosyal tesisler gibi konfor alanları gezilmeli. Ayrıca bölge halkının suça ve vandallığa yatkınlığı sorgulanmalı.
7. Sonuçlar
Yatırımcı veya yönetimin, anlatılan teknik detaylara hakim olması beklenmese de yüzeysel bilgiye sahip olması bile karar verme aşamasında büyük fayda sağlayacaktır. Sektör profesyonelleri için ise bir rehber; “checklist” niteliğindedir.
Bu yazıyla birlikte;
- Sektöre yeni giriyorsanız, teknik zafiyetlerin, yatırımları düzenbazlıklara karşı savunmasız bıraktığını,
- Sektörün deneyimlisiyseniz, önünüze düşen raporun nasıl okunup nasıl değerlendirilmesi gerektiğini,
- Herhangi bir yere sunma ihtiyacı olmasa bile şirket içi raporlama ve kayıt kültürünün önemini,
- Ruhsat veya proje satışında karşı tarafın nelere dikkat edebileceğini,
- Madencilik sektöründe çalışan profesyonellerin standart ve etik açıdan nasıl çalışması gerektiğini,
- Aslında, bir madencilik şirketinde işlerin nasıl yürütülmesi gerektiğini anlamış olduk.
Unutmayın, elinizdeki değerin (ruhsat) ederini bilmek veya almak istediğinizi daha iyi tanımak adına harcayacağınız kaynaklar, yatırımınızı büyük külfetlerden koruyacaktır.
Maden arama, modelleme, işletme ve iş geliştirme deneyimlerinizle yazıda konu edilenler örtüşebilir, çözüm teşkil edebilir. Fakat işiniz özelinde birçok etkenin farklı sorunları beraberinde getireceğini unutmayın. Bu sebeple, potansiyeli en verimli şekilde kazanca dönüştürmek için tüm verileri bir arada değerlendirmek üzere uzman danışmanlardan destek alınız.
Yazılar hakkında merak ettikleriniz, teknik destek ve danışmanlık için iletişim sayfamızdan bize ulaşabilirsiniz.
GMRTC Maden Arama & Modelleme & Üretim Teknik Danışmanlık
İstanbul - İzmir - TÜRKİYE
İLETİŞİM
Sitemizden alıntı ve kopyalama yapmadan önce info@gmrtc.com adresiyle iletişime geçebilirsiniz.
SİTE HARİTASI
GMRTC (www.gmrtc.com) internet sitesindeki tüm unsurlar (yazılar, yorumlar, videolar, görüntüler) aksi belirtilmedikçe GMRTC ürünüdür ve ilgilenen yatırımcılara, profesyonellere ve öğrencilere fikir vermesi amacıyla yayınlanmaktadır. Süreciniz içinde gelişebilecek herhangi bir detay, bu sitede ilgilendiğiniz konuyu etkileyecektir; bu sebeple doğacak zararlarınızdan GMRTC (www.gmrtc.com) sorumlu değildir. Verilen bilgilerle fikir edinmeniz, karar almadan önce tüm verilerinizle uzmanlara danışmanız önerilir.